Forum Historii Nysy

Zamieszczam siedem list z nazwiskami przedwojennych mieszkańców Sławniowic, którzy zmarli/zaginęli w różnych, tragicznych okolicznościach w okresie drugowojennym oraz wczesnopowojennym, w latach 1940-1946. Byli to:

• żołnierze polegli w okresie II w. ś. (37 nazwisk)
• żołnierze polegli w okresie II w. ś., których początkowo uznano za zaginionych (20 nazwisk)
• osoby zmarłe w wyniku działań drugowojennych (5 nazwisk)
• osoby zmarłe po deportacji do obozu pracy (15 nazwisk)
• osoby zmarłe w czasie wysiedlenia (10 nazwisk)
• osoby zmarłe podczas transportu do Lipinek Łużyckich (7 nazwisk)
• osoby zmarłe na tyfus (18 nazwisk)

Każda z ww. list składa się z czterech kolumn: imienia z nazwiskiem, daty urodzenia, daty śmierci/zaginięcia oraz miejsca śmierci/zaginięcia. W przypadku braku konkretnej informacji wstawiono znaki zapytania. Dane pochodzą z niemieckojęzycznej kroniki Sławniowic, wydanej w 1995 r., autorstwa Bertholda Adolfa.

Żołnierze polegli w czasie II wojny światowej:

Adolf Josef _____ 10.01.1924 _____ 05.09.1943 _____ Rosja
Adolf Paul _____ 07.01.1908 _____ 15.09.1943 _____ Rosja
Altmann Josef _____ 1925 _____ 1944 _____ Rosja
Böhm Alfred _____ ??? _____ ??? _____ ???
Böhm Rudolf _____ ??? _____ ??? _____ ???
Buchmann Karl _____ ??? _____ 1943 _____ Norwegia
Christen Karl _____ 22.12.1915 _____ 31.10.1944 _____ Węgry
Galle Herbert _____ 30.09.1921 _____ 08.06.1940 _____ Francja
Hasse Helmut _____ 25.06.1924 _____ 24.12.1940 _____ Frankfurt n. Odrą
Hauke Alfons _____ 08.03.1923 _____ 24.03.1944 _____ Kreta
Hauke Richard _____ 07.03.1906 _____ ??? _____ Rosja
Heckel Karl _____ 16.12.1906 _____ 1944 _____ Rosja
Hentschel Heinrich _____ 29.03.1918 _____ 04.07.1941 _____ Rosja
Hoffmann Günther _____ ??? _____ ??? _____ ???
Jockisch Josef _____ 21.05.1926 _____ 1944 _____ Francja
Jorde Adolf _____ 28.07.1902 _____ 16.03.1941 _____ Nysa
Katzer Josef _____ ??? _____ ??? _____ Rosja
Kirchner Georg _____ 1905 _____ 1943 _____ Rosja
Kretschmer Franz _____ 11.10.1910 _____ 29.09.1941 _____ Rosja
Kreuzer Alfred _____ 07.06.1904 _____ 1944 _____ Rosja
Kunert Josef _____ 06.01.1914 _____ 04.10.1944 _____ Polska
Liebig Friedrich _____ 12.11.1915 _____ 16.11.1940 _____ Francja
Otte Helmut _____ 27.03.1920 _____ 10.04.1945 _____ wschód
Paul Alfred _____ 02.04.1912 _____ 22.01.1943 _____ Rosja
Piche August _____ 20.01.1906 _____ 16.05.1944 _____ Polska
Prescher Paul _____ 14.07.1913 _____ 06.03.1943 _____ Rosja
Rölle Bernhard _____ 02.10.1923 _____ 1944 _____ Rosja
Scheithauer Karl _____ 11.11.1904 _____ 03.1942 _____ Rosja
Scheithauer Paul _____ 1928 _____ 1945 _____ Berlin
Scheithauer Richard _____ 30.04.1916 _____ 06.06.1943 _____ Rosja
Schubert Josef _____ 19.11.1907 _____ 03.1945 _____ Nysa
Sperner Helmut _____ 10.10.1926 _____ 16.04.1944 _____ Włochy
Stenzell Franz _____ 03.05.1902 _____ 1945 _____ wschód
Stenzell Julius _____ 16.03.1908 _____ 1942 _____ Rosja
Wanke Paul _____ 26.03.1941 _____ ??? _____ Wilhelmshaven
Werner Alois _____ 21.07.1899 _____ 09.02.1944 _____ Saksonia
Winkler Bernhard _____ 17.05.1913 _____ 06.10.1941 _____ Rosja

Polegli żołnierze, których początkowo uznano za zaginionych:

Andorf Herbert _____ 13.12.1921 _____ 01.1943 _____ Rosja
Buchmann Karl _____ 08.01.1920 _____ 04.1945 _____ wschód
Ermisch Richard _____ 05.05.1906 _____ 24.07.1944 _____ Rosja
Heckel Josef _____ 22.06.1909 _____ 02.1945 _____ wschód
Herberg Friedrich _____ 28.10.1927 _____ 03.1945 _____ wschód
Hoffmann Hubert _____ 03.08.1920 _____ 03.1945 _____ Austria
Jilg Hyronimus _____ 26.12.1912 _____ 1944 _____ Rosja
Jockisch Albert _____ 26.01.1903 _____ 1944 _____ Rosja
Jockisch Herbert _____ 14.09.1927 _____ 1945 _____ wschód
Jorde Ewald _____ 20.06.1928 _____ 1945 _____ wschód
Kauf Rudolf _____ 31.05.1903 _____ 1945 _____ Chorwacja
Krischer Paul _____ 02.02.1912 _____ 1945 _____ Kurlandia
Langer Karl _____ 09.09.1909 _____ 24.12.1944 _____ wschód
Menzel Julius _____ 15.07.1915 _____ 1944 _____ wschód
Nitsche Franz _____ 14.05.1908 _____ 28.02.1943 _____Rosja
Prescher Heinrich _____ 08.10.1908 _____ 1942 _____ Rosja
Prescher Josef _____ 14.11.1920 _____ 1943 _____ Stalingrad
Priessnitz Erich _____ 15.07.1921 _____ 1943 _____ Stalingrad
Priessnitz Josef _____ 16.09.1904 _____ 1945 _____ wschód
Stehr Bernhard _____ 21.12.1910 _____ 30.07.1944 _____ Francja

Osoby zmarłe w następstwie działań drugowojennych:

Altmann Alfred _____ 21.02.1909 _____ 30.08.1945 _____ Rosja
Fiedler Arthur _____ 07.07.1900 _____ 05.03.1946 _____ Rosja
Klapper Alfred _____ 09.11.1905 _____ 15.02.1945 _____ Sławniowice
Paul Alfons _____ 24.10.1906 _____ 01.05.1942 _____ Wrocław
Uhlmann Helmut _____ 31.07.1929 _____ 19.03.1945 _____ Sławniowice

Osoby zmarłe po deportacji do obozu pracy:

Becke Erich _____ 22.04.1912 _____ 19.08.1945 _____ Świętochłowice
Buchmann Karl _____ 30.06.1888 _____ 09.08.1945 _____ Świętochłowice
Christen Josef (1) _____ 27.09.1909 _____ 07.1945 _____ Nysa
Christen Josef (2) _____ 15.10.1888 _____ 01.08.1945 _____ Świętochłowice
Drutschmann Karl _____ 1897 _____ 07.1945 _____ Świętochłowice
Galle August _____ 06.09.1886 _____ 03.08.1945 _____ Świętochłowice
Gräser Franz _____ ??? _____ 08.1945 _____ Świętochłowice
Kinne Josef _____ 29.09.1894 _____ 07.1945 _____ Świętochłowice
Hentschel Josef _____ 26.08.1886 _____ 06.08.1945 _____ Świętochłowice
Holzbrecher Franz _____ 14.03.1893 _____ 02.09.1945 _____ Świętochłowice
Kellmann Paul _____ 20.10.1890 _____ 07.1945 _____ Świętochłowice
Marke Karl _____ 12.05.1908 _____ 08.08.1945 _____ Świętochłowice
Rühlemann Paul _____ 15.10.1898 _____ 07.1945 _____ Świętochłowice
Sperner Franz 30.06.1891 _____ 07.08.1945 _____ Świętochłowice
Wahner Franz 30.07.1890 _____ 03.11.1945 _____ Katowice

Osoby zmarłe podczas wysiedlenia:

Böhm Julius _____ 30.12.1865 _____ 01.1946 _____ Lipinki Łużyckie
Echsler Karl _____ 08.04.1875 _____ 1945 _____ Karlsbad
Fieber Maria _____ 1875 _____ ??? _____ ???
Marke Hedwig _____ 27.12.1881 _____ 13.02.1946 _____ Markowice
Scheithauer Ottilie _____ 08.02.1877 _____ 28.06.1945 _____ Przełęk
Scheithauer Theresia _____ 24.10.1878 _____ 27.06.1945 _____ Sławniowice
Schmidt Alois _____ 13.09.1891 _____ 30.01.1946 _____ Lipinki Łużyckie
Sperner Josef _____ 28.10.1886 _____ 24.02.1946 _____ Sławniowice (CSR)
Theuer Karl _____ 18.09.1872 _____ 05.02.1946 _____ Lipinki Łużyckie
Nickisch Josef _____ ??? _____ 08.02.1946 _____ Żagań (dworzec)

Osoby zmarłe na skutek wysiedlenia do Lipinek Łużyckich (Linderode):

Böhm Albert _____ 13.09.1877 _____ 16.02.1946 _____ Sławniowice
Brossig Paul _____ 26.03.1937 _____ 25.07.1946 _____ Wunstorf
Rölle Mathilde _____ 14.06.1868 _____ 02.1946 _____ Sławniowice
Stenzel Julius _____ 10.12.1874 _____ 23.02.1946 _____ Sławniowice
Thust Willibald _____ 02.04.1875 _____ 05.04.1946 _____ Sławniowice
Krebs-Thust Inge _____ 24.11.1903 _____ 02.03.1946 _____ Sławniowice
Schubert Maria _____ ??? _____ 03.1946 _____ Sławniowice

Osoby zmarłe na tyfus:

Görlich Martha _____ 02.04.1888 _____ 15.02.1946 _____ Sławniowice
Heinz Karoline _____ 25.12.1867 _____ 1945 _____ Sławniowice
Hoffmann Maria _____ 13.09.1898 _____ 11.1945 _____ Biskupów
Kiffe Cäcilie _____ 09.12.1895 _____ 06.1946 _____ Sławniowice
Kiffe Magdalena _____ 29.09.1928 _____ 05.1945 _____ Sławniowice
Kirchner Hedel _____ 24.08.1927 _____ 11.06.1946 _____ Sławniowice
Kühnel Karl _____ 11.03.1928 _____ 07.03.1946 _____ Sławniowice
Langer Anna _____ 21.09.1889 _____ 29.07.1946 _____ ???
Langer Klara _____ 05.06.1918 _____ 29.07.1945 _____ Sławniowice
Lessmann Martha _____ 1906 _____ 1945 _____ Sławniowice
Menzel Ewald _____ ??? _____ 1945 _____ Sławniowice
Paul Maria _____ ??? _____ 10.10.1945 _____ Sławniowice
Pelz Elfriede _____ 25.02.1923 _____ 09.12.1945 _____ Sławniowice
Pelz Hedwig _____ 16.02.1932 _____ 31.12.1945 _____ Sławniowice
Pelz Hildegard _____ 03.01.1931 _____ 30.10.1945 _____ Sławniowice
Rocznik Maria _____ 18.05.1899 _____ 06.10.1945 _____ Głuchołazy
Scheithauer Karl _____ 10.02.1876 _____ 04.12.1945 _____ Chrzelice
Stehr Bernhard _____ 01.06.1888 _____ 12.1945 _____ Sławniowice

Pianino, na którego wsadce widać tabliczkę z nazwą zakładu handlującego fortepianami, pianinami i harmoniami w Nysie – „Paul Friedrich”. Zakład mieścił się przy ul. Kolejowej (Bahnhofstrasse 11). Pod główną nakrywą pianina widnieje nazwa fabryki fortepianów, którą założono w Legnicy (Liegnitz) w 1849 r. – „Eduard Seiler”. Z kolei pod nakrywą klawiaturową pianina znajduje się nazwa fabryki fortepianów z Brzegu (Brieg) – „A. Schütz & Co.”. Firma Paula Friedricha w Nysie była przedstawicielstwem tych dwóch firm. Pianino posiada numer seryjny „50539”, co oznacza, że pochodzi z ok. 1914/1915 r. Instrument znajduje się obecnie w Uzbekistanie – możliwe, że trafił tam w 1945 r. jako tzw. trofiejny.

Przed II wojną światową na terenie Sławniowic, z racji prężnie działających w okolicy kamieniołomów, funkcjonowało wiele zakładów kamieniarskich. Niektóre z nich posiadały nawet własne kamieniołomy. Na Forum znajduje się już obszerny opis największej tego typu firmy w Sławniowicach – „Thust”, więc w tym temacie zostaną wymienione i krótko opisane pozostałe:

Oskar Buchmann – zakład marmuru
Oprócz swojej działalności rolniczej Oskar Buchmann prowadził eksploatację dwóch kamieniołomów marmuru, znajdujących się w bezpośrednim sąsiedztwie wyrobisk firmy „Thust”. Kruszono w nich bloki do dalszej obróbki – na płyty i nagrobki, a następnie sprzedawano je do mniejszych zakładów kamieniarskich w Sławniowicach. Ponadto co drugi dzień wysyłano z tych kamieniołomów dostawę wapna palonego do fabryki celulozy w Koźlu (Cosel). Również niemiecka firma „Villeroy & Boch” kupowała co roku z tego zakładu wagon marmuru do produkcji porcelany. Firma Buchmanna zatrudniała w kamieniołomie 1 brygadzistę, 1 kowala i 10 kamieniarzy.

Karl Marke – kamieniołom marmuru
Kamieniołom „Marke” znajdował się obok kamieniołomów Oskara Buchmanna. Wydobywano w nim niemal całkowicie białe marmurowe bloki do dalszej obróbki w różnych mniejszych zakładach. Niestety nic nie wiadomo o wielkości siły roboczej zakładu. Rodzina Marke wymarła przed 1995 r.

Josef Adolf – zakład marmuru i granitu
W 1910 roku Josef Adolf założył nowy zakład kamieniarski obok zajazdu Heller’a. Przed II wojną światową produkowano tam nagrobki, okładziny ścian, słupy bramne, schody i wiele innych wyrobów. Siła robocza liczyła około 30-40 pracowników. Po śmierci Josefa Adolfa († 20.II.1937) działalność zakładu była kontynuowana przez jego żonę oraz córki – Melindę i Cäcilie, pomimo zmniejszonej liczby pracowników w czasie wojny, którzy musieli wtenczas odbyć służbę wojskową.

Johann Brosig – zakład marmuru
Na początku lat trzydziestych XX wieku Paul Rieger sprzedał gospodarstwo nr 11. Samą ziemię kupił od niego F. Wahner, natomiast budynki nabył Johann Brosig, który przekształcił je w warsztat kamieniarski. Po wysiedleniu Brosig założył nową firmę w Obernkirchen (Dolna Saksonia), którą prowadził jego syn Horst.

Ewald Fickert – zakład marmuru w dawnym młynie
Po ukończeniu kursu kamieniarstwa, Ewald Fickert założył w dawnym młynie zakład obróbki marmuru. Wykorzystywał w tym celu energię wodną, która napędzała młyn. Jaz znajdował się za domem niejakiego Gückel’a. Stamtąd młynówką woda była kierowana do oddalonego o około 500 m młyna. Dzięki nagłówkom zachowanych listów skierowanych do biura parafialnego w Jarnołtowie (Dürr-Arnsdorf) wiemy, że na terenie zakładu znajdowała się krajalnia i szlifiernia, a oferowanymi usługami były prace pomnikowe oraz kładzenie płyt. Liczba pracowników zakładu nie jest znana. Rodzina wymarła przed 1995 r.

Pelz junior – zakład marmuru
Bezpośrednio przy głównej drodze w Sławniowicach znajdował się zakład marmuru, którego ostatnim właścicielem był Josef Pelz junior. Firma została założona jeszcze w XIX wieku przez mistrza kamieniarskiego o nazwisku Reichel. Córka Reichela o imieniu Luzie w 1907 r. wyszła za mąż za mężczyznę o nazwisku Theodor Becke, który w tym samym roku przejął tą firmę. Po przedwczesnej śmierci pana Becke w 1922 r., firma została początkowo zamknięta i sprzedana panu Pelz’owi w 1929 r., który kontynuował jej prowadzenie wraz z inną firmą po drugiej stronie granicy niemiecko-czechosłowackiej.

Alois Dittrich – zakład marmuru
W 1913 roku Alois Dittrich z Burgrabic (Borkendorf) otworzył warsztat marmuru na terenie znajdującym się za budynkiem mieszkalno-handlowym niejakiego Hentschel’a. Rodzina Hentschelów była również właścicielem domu, który zajmowała rodzina Dittrichów. W 1939 r. w zakładzie zatrudnionych było 12 osób. Po wysiedleniu A. Dittrich przeniósł się do Weyhe koło Bremy, gdzie w 1947 r. ponownie rozpoczął działalność, zatrudniając od 2 do 7 pracowników, w zależności od sytuacji na rynku.

Scheithauer & Co – zakład kamieniarski
Dnia 26 września 1925 r. Paul Scheithauer, Alois Elsner i Josef Hauke otworzyli swoją firmę kamieniarską (spółkę) przy strumieniu obok szewca o nazwisku Gückel. W nowo wybudowanym warsztacie z nowoczesnymi maszynami obrabiali marmur i granit. Skupili się tam na produkcji nagrobków. Liczba pracowników zakładu nie jest znana, ale mogło ich być od 10 do 15. W latach 1925/26 wszyscy trzej młodzi przedsiębiorcy wybudowali eleganckie domy w zabudowie bliźniaczej na zachód od ulicy Kirschenstrasse. Pani Scheithauer zbudowała tam później małą fermę drobiu.

Herrmann Böhm – zakład obróbki marmuru
W 1933 roku Herrmann Böhm założył nowoczesny zakład oraz okazały dom mieszkalny na działce o powierzchni 1/2 hektara, którą nabył od swojego przyjaciela o nazwisku Josef Adolf. Surowe, kamienne bloki były cięte do pożądanej grubości i przetwarzane prawie wyłącznie na nagrobki. Co tydzień kamienie zapakowane w drewniane skrzynie, były ładowane na stacji kolejowej w Sławniowicach i wysyłane na cały kraj. W zakładzie pracowało od 10 do 15 osób. Herrmann Böhm pochodził z małego gospodarstwa Böhmów mieszczącego się obok dr. Seidel’a. Jego pierwsza żona zmarła w 1935 r. Małżeństwo miało 3 córki. Herrmann Böhm ożenił się po raz drugi w 1936 roku. W 1937 r. z tego związku urodziła się Hedwig.

Hellmann Elpelt – warsztat kamieniarski
Tuż przy granicy państwowej (niemiecko-czechosłowackiej) znajdował się mały zakład kamieniarski, należący najpierw do rodziny Hellmannów, później do Elpeltów. Niestety brak jest informacji dotyczących tych rodzin.

Josef Adolf – kamieniołom granitu
W połowie lat dwudziestych XX wieku Josef Adolf otworzył kamieniołom granitu na swojej posiadłości przy granicy z Jarnołtowem (Dürr-Arnsdorf). Wydzierżawił go przedsiębiorcy z pobliskiego Kijowa (Kaindorf) o nazwisku Hugo Rother, który wzniósł tam budynki i ustawił lokomobilę do napędzania pomp i wciągarek. Na miejscu produkowano kamienie elewacyjne, filary bramne i kostkę brukową. To właśnie z tego kamieniołomu pochodził kamień, którym pokryto koronę wału zbiornika zaporowego w Otmuchowie (Ottmachau) podczas jego budowy ok. 1930 roku. Materiał był tam stale dostarczany przez pojazdy konne, które wyjeżdżały o godz. 5:00 rano i wracały o godz. 16:00. Z tego samego kamieniołomu pochodziła także kostka brukowa, którą wyłożono główną drogę w Sławniowicach w 1926 roku.

Rocznik – kamieniołom granitu
Około 1923 r. karczmarz o nazwisku Rocznik rozpoczął wydobycie granitu, ale po kilku latach zaprzestał działalności. Po śmierci męża, pani Rocznik sprzedała kamieniołom adwokatowi o nazwisku Knack z Nysy, który ponownie go uruchomił i prowadził prawie do końca II wojny światowej.

Ogólnie mówiąc wydobycie granitu w Sławniowicach miało miejsce na zachód od wsi, w okolicach granicy z Jarnołtowem, gdzie występowała żyła granitowa. Materiał transportowano z tamtejszych kamieniołomów koleją wąskotorową do stacji kolejowej w Sławniowicach, gdzie kamień przeładowywano na linię kolejową normalnotorową. Na początku lat trzydziestych XX wieku kamieniołomy te były już na wyczerpaniu i generalnie przestały być użytkowane, a wąskotorową linię kolejową rozebrano.

W załączeniu dwa unikalne zdjęcia wykonane przed 1945 r. na terenie cmentarza w Sławniowicach. Są to jedyne fotografie ukazujące ten cmentarz, z jakimi się do tej pory spotkałem i pochodzą z kroniki Sławniowic, wydanej w 1995 r., której autorem jest Berthold Adolf.

Zdjęcie nr 1 zrobiono w 1934 roku. Widać na nim rodzinę o nazwisku Joseph, stojącą przed pomnikiem poświęconym żołnierzom poległym w I wojnie światowej. Jeden z członków tej rodziny – kowal Karl Joseph (ur. 1869) zmarł w 1915 roku na skutek obrażeń wojennych. Możliwe, że wizyta rodziny w tym miejscu była podyktowana właśnie tym faktem, a nazwisko zmarłego, który był mieszkańcem Sławniowic, mogło widnieć na tablicy tego pomnika.

Zdjęcie nr 2 wykonano w lipcu 1943 roku podczas pochówku mieszkańca Sławniowic – szewca o nazwisku Josef Scheithauer (ur. 1868). Uroczystości tej przewodził widoczny na fotografii proboszcz z Burgrabic o nazwisku Karl Glatzel (ur. 1889, zm. 1945). W tle zdjęcia widać zarysy zabudowań stacji kolejowej.

Zdjęcie z zakładu Jentscha.

Znaleziony na terenie Nysy widelczyk do ciasta z logiem restauracji „Irmer”, wyprodukowany ok. 1930 r. przez firmę „WMF” (Württembergische Metallwarenfabrik) z siedzibą w Geslingen. Najbardziej znaną marką tej firmy jest „CROMARGAN”, oznaczający wyroby wykonane z nierdzewnej i kwasoodpornej stali, zawierającej 18% chromu i 10% niklu. Stop ten został opracowany przez niemiecką firmę „Krupp” w 1912 r. Nazwa „Cromargan” powstała z połączenia dwóch wyrazów: Crom (chrom) oraz Argan (srebro), gdyż stal błyszczy i jest podobna do srebra.

Książka adresowa Nysy z roku 1900 jest dostępna w formie zdigitalizowanej w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej, pod linkiem: https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/982862

W razie problemów z linkiem załączam poniżej książkę do pobrania w pliku PDF.

Książka adresowa powiatu nyskiego (bez miasta Nysy) z roku 1931 jest dostępna w formie zdigitalizowanej w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej, pod linkiem: https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/982867

Porcelanowy bucik reklamujący punkt sprzedaży obuwia firmy „Dorndorf” w Nysie, którego właścicielem był Curt Brühl. Firma ta była dużym, niemieckim producentem obuwia i została założona w 1876 r. w Popowicach (Pöpelwitz, obecnie część Wrocławia) przez Raphaela Dorndorfa. Długość bucika wynosi 12,4 cm, jego wysokość 8 cm, a szerokość 5 cm. Niestety dokładne miejsce prowadzenia działalności przez pana Brühla w Nysie nie jest mi znane.

Zamieszczam paręnaście zdjęć, wykonanych na terenie firmy „Thust” w Sławniowicach najpóźniej w 1929 roku. Mimo, że jakość fotografii pozostawia wiele do życzenia, to z racji tego co pokazują, warto je tu zamieścić. Przy każdym zdjęciu znajduje się jego oryginalny opis.

Poniżej do pobrania w pliku ZIP, kalendarz ścienny na rok 1939, reklamujący wyroby z tzw. szkła jenajskiego, które oferował w swoim sklepie z artykułami żelaznymi Josef Hartmann przy ul. Wrocławskiej (Breslauerstrasse 21) w Nysie. Szkło jenajskie było produkowane i sprzedawane w mieście Jena w Niemczech od lat 20. XX wieku pod marką „JENAer GLAS”. Było to szkło borokrzemianowe, odporne na działanie podwyższonej temperatury, jej nagłych skoków, a także chemikaliów. Wykonywano z niego aparaturę chemiczną, sprzęt laboratoryjny oraz sprzęt kuchenny. Kalendarz zawiera jadłospis rozpisany na każdy tydzień roku, a także przepisy i porady kuchenne. Ze względu na okres nazistowski zaznaczono w nim urodziny A. Hitlera (20.IV), rocznicę rozstrzelania A. L. Schlagetera (26.V), rocznicę marszu do Portyku Marszałków podczas puczu monachijskiego (9.XI) oraz rocznicę śmierci Dietricha Eckarta (25.XII). Kalendarz liczy 112 stron. Format całościowy wynosi 21,5 x 35,7 cm, a format samego kalendarza 15,8 x 24,2 cm. W załączonym do pobrania folderze znajdują się 74 pliki graficzne.

Koperta listu, który wysłano w Nysie dnia 14 marca 1871 roku. Nadawcą listu był żołnierz francuski o nazwisku Adrien Auguste Verger - jeniec obozu w Nysie, a adresatem niejaki Reymond Vergier, zamieszkały w miejscowości Tournon-sur-Rhône (region Owernia-Rodan-Alpy, departament Ardèche).

Fotografia z atelier Ernsta Jentscha.

Konkurs na projekt przedmiotowego pomnika ogłoszono na łamach tygodnika „Deutsche Bauzeitung” w wydaniu nr 50 z dnia 14 grudnia 1871 roku. Konkurs skierowano w stronę członków Stowarzyszenia Architektów Berlińskich. Planowany pomnik określono mianem pomnika poległych żołnierzy Pułków Górnośląskich (niem. Denkmal für die Gefallenen der Oberschlesischen Regimenter), a plac przy ul. Bramie Grodkowskiej, na którym miał stanąć – „Köpper Platz”. Terenem budowy był otwarty skwer porośnięty drzewami, co przedstawiono na prostym szkicu, załączonym do ogłoszenia konkursowego (zał.1). Zaznaczono przy tym, że ze szczegółowym planem sytuacyjnym, narysowanym w większej skali, zainteresowani mogą się zapoznać w bibliotece wspomnianego stowarzyszenia. Wybór odpowiedniego miejsca na pomnik oraz zaprojektowanie ogrodu wokół niego stanowiły część konkursu. Nie było szczególnych wymagań co do wyglądu zewnętrznego pomnika. Wymagano jedynie, aby emblematy wszystkich rodzajów broni wojsk liniowych i landwery, a także kawalerii, piechoty, artylerii, tzw. pionierów oraz nazwy wszystkich bitew, w których brała udział dywizja, były stosowne i wyraźne. Należało tutaj wziąć pod uwagę to, że cała 12. dywizja w trakcie oblężenia Paryża brała udział w czterech dużych bitwach, podczas gdy kilka oddzielnych pułków kawalerii brało udział w sześciu innych bitwach, artyleria w siedmiu oblężeniach i jednej bitwie, a landwera w jednym oblężeniu. Nazwiska poległych miały zostać zapisane na dokumencie towarzyszącym kamieniu węgielnemu, a na samym pomniku miały się znaleźć tylko ogólne informacje. Wybór materiałów do budowy był dowolny, jednak w przypadku zastosowania kamienia, musiał on być całkowicie odporne na warunki atmosferyczne. Jako całkowite koszty, wliczając w to przebudowę placowego ogrodu, przewidziano kwotę 2100 talarów. Kwota ta nie mogła zostać w żadnym wypadku przekroczona. Nagroda konkursowa miała zostać przyznana przez komisję oceniającą Stowarzyszenia Architektów. Ponadto dowództwo 12. Dywizji zgodziło się przyznać zwycięzcy nagrodę honorową i zastrzegło sobie prawo do dalszych ustaleń dotyczących wykonania obiektu. Od osób biorących udział w konkursie wymagano sporządzenia następujących rysunków: widok i rzut poziomy w skali 1:25 oraz plan sytuacyjny w skali 1:375. Termin dostarczenia dokumentów upływał dnia 13 stycznia 1872 roku. Nadmieniono, że złożona przez uczestników konkursu dokumentacja pozostanie własnością wspomnianego stowarzyszenia.

W zbiorach Uniwersytetu Technicznego w Berlinie (Technische Universität Berlin) znajdują się trzy projekty przedmiotowego pomnika z jego otoczeniem (zdj.2-7). Znamy autora tylko jednego z tych projektów (zał.2-3), a jest nim Bernhard Kühn – architekt urodzony w 1838 r. Sokołowcu (pow. złotoryjski), zmarły w 1917 r. w Charlottenburgu (Berlin).

Podczas przedmiotowych badań archeologicznych znaleziono różnego rodzaju skorupy ceramiczne oraz inne drobne przedmioty, wskutek czego prace były prowadzone pod okiem Krajowego Urzędu Prehistorii – oddział w Raciborzu (Landesamt für Vorgeschichte, Ratibor). Szansa na znalezienie artefaktów istniała w odniesieniu jedynie do północnego skraju wykopu, ponieważ na jego pozostałym obszarze znajdowały się dotychczasowe piwnice. Zbadano zatem teren o powierzchni około 4 × 9 m². Badanie stratyfikacyjne wykazało istnienie następujących po sobie warstw (od najpłytszej do najgłębszej, w metrach):

• 0,00 - 0,20 m – nawierzchnia
• 0,20 - 0,60 m – mur ceglany (nowoczesny) z niedawno przeprowadzonej przebudowy
• 0,60 - 1,60 m – warstwa gruzu budowlanego (nowoczesnego)
• 1,60 - 2,20 m – ciemnobrązowa warstwa kulturowa, mocno poprzeplatana drewnianymi drzazgami* i zawierająca drobne artefakty pochodzące z okresu XIII / XIV w.
• 2,20 - 2,40 m – warstwa spalenizny
• 2,40 - 3,00 m – ciemna, prawie czarna warstwa kulturowa z artefaktami pochodzącymi z początku XIII wieku
• 3,00 - 3,10 m – warstwa gliny
• 3,10 m – warstwa szarego piasku aluwialnego

W obszarze badań wykopano kilka belek i desek zlokalizowanych na różnych głębokościach i w znacznych odległościach od siebie, bez wzajemnego kontekstu. Nie stwierdzono zarysów żadnych budynków. Na głębokości 2,80 m zaobserwowano rów. Miał on głębokość 0,50 m, był wyraźnie widoczny i skręcał z kierunku północnego w kierunku wschodnim. Rów ten był w pewnym miejscu wypełniony ściśle przylegającymi do siebie drągami**.

Ciemnobrązowa warstwa kulturowa (1,60 - 2,20 m) zawierała głównie pozostałości ceramiki pochodzące z końca XIII i początku XIV wieku, a także resztki skóry, której część pochodziła z butów. Znaleziono również kości bydlęce, świńskie, psie i kozie. Z kolei w ciemnej warstwie kulturowej (2,40 – 3,00 m), znajdującej się pod warstwą spalenizny, znaleziono fragmenty ceramiki pochodzące z początku XIII wieku, które częściowo posiadały prymitywne wykonanie, a także spore ilości drobnych przedmiotów żelaznych oraz resztek skóry. Spośród rzeczy żelaznych na szczególną uwagę zasługiwała ostroga, klamerka w kształcie koniczyny, bełt do kuszy starego typu, cęgi oraz parę kluczy. Wśród znalezionych kawałków skór były fragmenty butów i duża skórzana torba. Ponadto stwierdzono obecność kości konia, którego nie było w młodszej warstwie, a także kości bydła, kozy i psa. Bydło, którego szczątki znaleziono zarówno w tej, jak i wcześniejszej warstwie, posiadało bardzo małe rogi. Rasa ta była ogólnie podobna do prehistorycznego tzw. bydła torfowego.

Godna uwagi była warstwa spalenizny, która znajdowała się pomiędzy dwoma opisanymi wyżej warstwami. Podobną warstwę spalenizny znaleziono w 1883 r. podczas rozbiórki domu Nitsche’go w Rynku (patrz: dr Schulte, „Philomatie in Neisse [X.1882–X.1884]”, s. 163). Prawdopodobnie chodzi tutaj o dawną kamienicę stojącą przy Targu Zbożowym (Getreidemarkt), pomiędzy wylotem ul. Krzywoustego a nieistniejącym dziś Domem Miejskim (Stadthaus), mniej więcej w miejscu, gdzie do okresu II w. ś. mieścił się zakład optyczny Martina Kugelberga. Tam podczas wykonywania wykopu ziemnego pod nowy budynek stwierdzono warstwę spalenizny, która odpowiadała tej, którą w 1939 r. stwierdzono w miejscu dawnej Hali Miejskiej. Warstwa ta mogła pochodzić ze spalenia miasta przez Mongołów w maju 1241 r. Pod warstwą z artefaktami pochodzącymi z początku XIII wieku znajdował się już grunt macierzysty.

Przypisy:
(*) możliwe, że to właśnie te elementy widać na zdjęciach w poprzednim poście: KLIK-1, KLIK-2.
(**) możliwe, że to właśnie te elementy widać na zdjęciu w poprzednim poście: KLIK-3.

Opracował: Rafał Błaszczyk
Na podstawie: Gerhard Fock, „Grabungen auf dem Ring der Altstadt von Neisse” [w:] „Nachrichtenblatt für Deutsche Vorzeit”, zeszyt 1-2, 1941 r., s. 42-43.