Forum Historii Nysy

[ralf]

Słupek ze skrótem „F.G.” i numerem „128” na terenie Obwałowań Jerozolimskich Zewnętrznych. Zdjęcie zrobiono w 2011 roku.

---

(zdj.1) Rok 2011. Słupek z numerem 128 na terenie Obwałowań Jerozolimskich Zewnętrznych [fot. ralf].JPG

Plik ściągnięto 3 raz(y) 1,94 MB

(zdj.2) Rok 2011. Słupek z numerem 128 na terenie Obwałowań Jerozolimskich Zewnętrznych [fot. ralf].JPG

Plik ściągnięto 4 raz(y) 1,94 MB

[ralf]

[ralf]

W dniu 2 marca 2024 r. w Nysie, podczas wykonywania zadań związanych z inwentaryzacją kamieni granicznych twierdzy, natrafiono na nielegalnie wykopany słupek forteczny, zapewne przygotowany do zabrania. Relikt został zabezpieczony przez Muzeum Powiatowe w Nysie, przy współpracy z Opolskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków oraz Urzędem Miejskim w Nysie. Słupek przetransportowano na dziedziniec muzeum przy ul. Biskupa Jarosława, gdzie można go obecnie oglądać.

W związku z powyższym informuje się, że wszystkie słupki graniczne Twierdzy Nysa są obecnie objęte inwentaryzacją i zostaną wpisane do rejestru zabytków celem nadania im ochrony prawnej, za złamanie której grozi kara pozbawienia wolności do lat ośmiu [art. 108 pkt 1, art. 109 pkt 1, art. 109c ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2003 Nr 162 poz. 1568 ze zm.).

W załączeniu zdjęcia z zabezpieczania przedmiotowego słupka. Relikt ma wysokość ok. 105 cm, a wymiary jego przekroju na wysokości monogramu wynoszą 18 x 15,5 cm.

---

(zdj.1) Dzień 2.III.2024. Nielegalnie wykopany słupek forteczny, który zabezpieczyło Muzeum Powiatowe w Nysie [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 5 raz(y) 4,3 MB

(zdj.2) Dzień 2.III.2024. Nielegalnie wykopany słupek forteczny, który zabezpieczyło Muzeum Powiatowe w Nysie [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 1 raz(y) 3,9 MB

(zdj.3) Dzień 2.III.2024. Nielegalnie wykopany słupek forteczny, który zabezpieczyło Muzeum Powiatowe w Nysie [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 2 raz(y) 1,87 MB

(zdj.4) Dzień 2.III.2024. Nielegalnie wykopany słupek, który zabezpieczyło Muzeum Powiatowe w Nysie [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 2 raz(y) 4,06 MB

(zdj.5) Dzień 2.III.2024. Nielegalnie wykopany słupek forteczny, który zabezpieczyło Muzeum Powiatowe w Nysie [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 0 raz(y) 1,61 MB

(zdj.6) Pracownicy Muzeum Powiatowego w Nysie w trakcie zabezpieczania nielegalnie wykopanego słupka fortecznego [fot. Muzeum Powiatowe w Nysie].jpg Źródło: https://www.facebook.com/muzeumwnysie

Plik ściągnięto 3 raz(y) 2,88 MB

(zdj.7) Pracownicy Muzeum Powiatowego w Nysie w trakcie zabezpieczania nielegalnie wykopanego słupka fortecznego [fot. Muzeum Powiatowe w Nysie].jpg Źródło: https://www.facebook.com/muzeumwnysie

Plik ściągnięto 3 raz(y) 2,71 MB

(zdj.8) Słupek forteczny zabezpieczony przez pracowników Muzeum Powiatowego w Nysie [fot. Muzeum Powiatowe w Nysie].jpg Źródło: https://www.facebook.com/muzeumwnysie

Plik ściągnięto 0 raz(y) 1,66 MB

(zdj.9) Słupek forteczny zabezpieczony przez pracowników Muzeum Powiatowego w Nysie [fot. Muzeum Powiatowe w Nysie].jpg Źródło: https://www.facebook.com/muzeumwnysie

Plik ściągnięto 0 raz(y) 789,14 KB

[ralf]

Słupki graniczne twierdzy [Festungs-Grenze]

Informacje przedstawione w tym poście, a dotyczące rozmieszczenia słupków fortecznych w dawnej granicy Twierdzy Nysa, oparto na dokumencie z lat 1860/70, tj. na planie Nysy i okolic, wykonanym przez pruski sztab generalny, którego oryginał znajduje się w Bibliotece Państwowej w Berlinie (Staatsbibliothek zu Berlin). W związku z tym, przy odnoszeniu lokalizacji i numerów słupków tutaj przedstawionych (w szczególności nr. 1 - 40) do współczesnych realiów terenowych, należy wziąć pod uwagę zmiany w zabudowie fortyfikacyjnej Nysy, które nastąpiły po roku 1870 i dotyczyły likwidacji lub przebudowy części umocnień. Chodzi tu głównie o rozebranie ciągu fortyfikacji fryderycjańskich po wschodniej, prawobrzeżnej stronie twierdzy w latach 70. XIX wieku, w celu poprowadzenia tamtędy linii kolejowej i wybudowania dworca, a jednocześnie wzniesienia na tym terenie nowych umocnień zwanych Obwałowaniami Kolejowymi. W związku z tymi zmianami lokalizacja słupków granicznych w tej części twierdzy z pewnością uległa w latach 70. XIX w. diametralnej zmianie.

Teren fortyfikacji nyskich przed 1870 r., tj. przed budową fortów satelitarnych (I, II, III) oraz Obwałowań Kolejowych, był oznaczony za pomocą wkopanych pionowo w ziemię kamiennych słupków o całkowitej wysokości wynoszącej około 1 metr, z czego ponad powierzchnię wystawała jedynie część inskrypcyjna. Na czole słupków znajdował się monogram „FWR” oznaczający króla (Friedrich Wilhelm Rex) lub skrót „F.G.” (Festung Grenze), a także numer porządkowy, który w przypadku słupków z monogramem „FWR” był wykuty na czapie, a w przypadku słupków ze skrótem „F.G.” znajdował się na czole, pod tymże skrótem. Słupki graniczne twierdzy stawiano wzdłuż skraju umocnień, w punktach gdzie łamała się linia graniczna. Każdy słupek posiadał swój niepowtarzalny numer. Ogólnie rzecz biorąc numery sąsiadujących ze sobą słupków wzrastały w kierunku zgodnym z ruchem wskazówek zegara i dalej spiralnie do wewnątrz. Słupek z numerem 1 znajdował się po wschodniej stronie miasta, na prawym brzegu rzeki Nysy Kłodzkiej, mniej więcej w miejscu, gdzie kiedyś stał most Groszowy. Z kolei słupek o najwyższym numerze 289 stał przy dawnej pontonowni obok skrzyżowania ul. Słowiańskiej z ul. Krasickiego. Nie znaczy to, że wszystkich słupków granicznych twierdzy było 289, gdyż niektóre z numerów posiadały jeszcze niejako swój podzbiór w postaci słupków z wyrytą na nich tą samą liczbą, ale z przypisaną do niej na końcu literą alfabetu – od „a” do „z” (nie stosowano litery „j”). Słupkami posiadającymi taki „podzbiór” były te z numerem:

• 34 (podzbiór: 34a, 34b, 34c, 34d) – po południowo-zachodniej stronie młyna Viehweger, przy cieku Białki.
• 45 (podzbiór: 45a, 45b, 45c, 45d) – obok Fleszy Prudnickiej.
• 48 (podzbiór: 48a, 48b, 48c, 48d) – na wschód od Fleszy Bialskiej.
• 57 (podzbiór: 57a) – na zachód od Fleszy Bialskiej.
• 59 (podzbiór: 59a, 59b, 59c, 59d) – przy miejskiej fosie zewnętrznej, naprzeciwko rawelinu Bielau.
• 61 (podzbiór: 61a) – północno-wschodni skraj Stawu Łódkowego.
• 69 (podzbiór: 69a, 69b, 69c, 69d, 69e, 69f, 69g, 69h, 69i, 69k, 69m, 69n, 69o, 69p, 69q, 69r, 69s, 69t, 69u, 69v, 69w, 69z) – ciągnęły się wzdłuż prawego brzegu Młynówki oraz zachodnim skrajem dzis. ul. Wyspiańskiego.
• 71 (podzbiór: 71a, 71b, 71c, 71d, 71e, 71f, 71g, 71h, 71i) – po północnej stronie Fortu Blokhauz.
• 75 (podzbiór: 75a, 75b, 75c, 75d, 75e, 75f) – przy cieku Białki, pomiędzy ul. Powstańców Śląskich a Fortem Blokhauz.
• 76 (podzbiór: 76a) – po wschodniej stronie Fortu Blokhauz.
• 78 (podzbiór: 78a, 78b, 78c, 78d, 78e, 78f, 78g) – po północno-wschodniej stronie Fortu Blokhauz.
• 112 (podzbiór: 112a) – na terenie dzis. cmentarza jerozolimskiego, koło daw. bramy jerozolimskiej zewn.
• 193 (podzbiór: 193a, 193b, 193c, 193d, 193e, 193f, 193g, 193h, 193i, 193k, 193l, 193m) – przy drodze prowadzącej od Bastionu Kaplicznego do Fortu II.
• 196 (podzbiór: 196a, 196b, 196c) – po północno-zachodniej stronie Bastionu Place d’Armes.
• 200 (podzbiór: 200a, 200b, 200c, 200d) – po północno-wschodniej stronie Bastionu Place d’Armes.
• 201 (podzbiór: 201a, 201b) – po północno-zachodniej stronie Bastionu Regulickiego.
• 202 (podzbiór: 202a) – po północnej stronie Bastionu Regulickiego.
• 233 (podzbiór: 233a) – obok skrzyżowania ul. Słowiańskiej z ul. Krasickiego.
• 242 (podzbiór: 242a) – przy końcu ul. Krasickiego, od str. ul. Słowiańskiej.
• 253 (podzbiór: 253a, 253b) – przy końcu ul. Krasickiego, obok Bramy Cegielnianej.
• 256 (podzbiór: 256a) – przy daw. prochowni F.P.M.4, obok Bastionu Kaplicznego.
• 257 (podzbiór: 257a) – przy daw. prochowni F.P.M.4, obok Bastionu Kaplicznego.
• 259 (podzbiór: 259a) – na tyłach Bastionu Kaplicznego.
• 275 (podzbiór: 275a) – przy skrzyżowaniu ul. W. Pawlik z ul. Kmicica.
• 278 (podzbiór: 278a, 278b, 278c, 278d, 278e, 278f, 278g, 278h, 278i, 278k) – przy końcu ul. Kmicica, od str. ul. Słowiańskiej.
• 280 (podzbiór: 280a) – na tyłach dzis. posesji przy ul. Słowiańskiej 47.

Fakt istnienia słupków „podzbiorowych” mógł być spowodowany tym, że granice twierdzy mogły z czasem ulegać przesunięciom, co zapewne przekładało się na zmianę ilości i/lub lokalizacji niektórych słupków granicznych, przy zachowaniu dotychczasowej numeracji wszystkich pozostałych.

Do oznaczenia granic twierdzy wokół fortów satelitarnych nr I, II i III, które powstały ok. 1870 r., a także do oznaczenia granicy twierdzy przy Fleszy Nowej powstałej w 1849 r., zastosowano słupki z nieco innym rodzajem oznakowania niż te wyżej wymienione:

- Fort I był otoczony piętnastoma słupkami, na których czole znajdował się skrót „F.G.”, a pod nim numery porządkowe zapisane cyframi rzymskimi od I do XV. Numeracja słupków wzrastała w kierunku prawoskrętnym.

- Fort II otoczony był przynajmniej sześcioma słupkami numerowanymi prawdopodobnie cyframi arabskimi z dodaną cyfrą rzymską II. Numeracja wzrastała w kierunku prawoskrętnym.

- Fort III otoczony był dziewięcioma słupkami numerowanymi prawdopodobnie cyframi arabskimi, przy czym numeracja wzrastała w kierunku lewoskrętnym.

- umocnienia powstałe ok. połowy XIX w. przy południowo-wschodnim skraju dzis. parku miejskiego, tj. Flesza Nowa oraz szeroki rów, który później przekształcono w Staw Łódkowy, służyły do obrony znajdującej się obok Królewskiej Fabryki Prochu, a ich granica oznaczona była jedenastoma słupkami numerowanymi prawdopodobnie małymi literami łacińskimi ze skrótem „K.P.F.” (Königliche Pulver-Fabrik), przy czym numeracja wzrastała w kierunku lewoskrętnym.

Biorąc pod uwagę wszystkie opisywane w tym poście numery porządkowe, w tym fakt, że jeden został zapewne omyłkowo zdublowany (nr 52), a jeden pominięty (nr 119), można stwierdzić, że wszystkich słupków na całej granicy twierdzy nyskiej w 1870 roku było ~435 sztuk.

W pobliżu miejsc, gdzie stały opisywane w tym poście słupki graniczne, a czasem wręcz tuż przy nich, można spotkać inne kamienne słupki, pozbawione wszelkich inskrypcji, a posiadające co najwyżej znak małego krzyża w centralnym punkcie czapy. Niestety trudno mi powiedzieć jaką funkcję one pełniły, czy były to znaki graniczne, czy geodezyjne.

Do dziś, ze wszystkich ~435 słupków granicznych twierdzy nyskiej, stwierdzono istnienie nie więcej niż 10% z nich. Większość stoi w swojej pierwotnej lokalizacji, a pozostałe zostały przeniesione w inne miejsce na terenie miasta w celu wtórnego wykorzystania lub umieszczone w Muzeum celem ich zabezpieczenia. Nie można wykluczyć faktu, że niektóre słupki znajdujące się przy skraju ustronnych dróg, mogły zostać przysypane gruzem lub innymi odpadami, ponieważ w miejsca takie przez lata wywożono śmieci.


Opracowanie: Rafał Błaszczyk

[ralf]

Nieistniejący już, przynajmniej w swoim pierwotnym miejscu, słupek graniczny twierdzy, który stał przy lewym brzegu Białki obok Fortu Wodnego. Prawdopodobnie nosił numer z „podzbioru” 75. Zdjęcia zrobiono ok. 2011 r.

---

(zdj.1) Ok. 2011 r. Słupek graniczny nad Białką, obok Fortu Blokhauz [fot. ralf].JPG

Plik ściągnięto 1 raz(y) 2,05 MB

(zdj.2) Ok. 2011 r. Słupek graniczny nad Białką, obok Fortu Blokhauz [fot. ralf].JPG

Plik ściągnięto 1 raz(y) 1,75 MB

[ralf]

Parę zdjęć wykonanych przy jednym z kamieni granicznych twierdzy nyskiej, podczas ich inwentaryzacji.

---

(zdj.1) Dzień 3.III.2024. Widok na wystający z wody słupek graniczny twierdzy nyskiej [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 2 raz(y) 6,02 MB

(zdj.2) Dzień 3.III.2024. Obfotografowanie słupka granicznego przez p. Edwarda Hałajkę [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 7 raz(y) 1,79 MB

(zdj.3) Dzień 3.III.2024. Obfotografowanie słupka granicznego przez Ralfa [fot. Edward Hałajko].jpg

Plik ściągnięto 9 raz(y) 650,69 KB

(zdj.4) Dzień 3.III.2024. Słupek graniczny twierdzy nyskiej z monogramem FWR i numerem porządkowym [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 2 raz(y) 3,27 MB

[ralf]

Przykład słupka granicznego na terenie twierdzy nyskiej z przebitym numerem porządkowym na czapie. Pierwotny numer (prawdop. „63” lub „65”) został częściowo skuty celem wykonania na nim nowego numeru – „75”.

---

Dzień 8.III.2024. Widok na czapę jednego ze słupków granicznych Twierdzy Nysa [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 2 raz(y) 4,26 MB

[ralf]

W dniu 15 marca 2024 r. Muzeum Powiatowe w Nysie zabezpieczyło znajdujące się na terenie miasta dwa przewrócone, leżące na wierzchu słupki forteczne: jeden z monogramem „FWR” i jeden ze skrótem „F.G.”. Znajdowały się od siebie w odległość ok. 700 m. Oba zostały przetransportowane na dziedziniec Muzeum przy ul. Biskupa Jarosława, gdzie są obecnie eksponowane. Na uwagę zasługuje słupek z monogramem „FWR”, który okazał się tzw. spolium, czyli wtórnie wykorzystanym elementem architektonicznym. Widać na jego bocznych powierzchniach (przy krawędziach) pierwotną obróbkę (zdj.5, zdj.6).

Dla przejrzystości wątku wstawiam w tym poście zdjęcia z zabezpieczania jedynie słupka z monogramem „FWR”, a słupka ze skrótem „F.G.” dopiero w następnym poście.

---

(zdj.1) Dzień 10.III.2024. Słupek forteczny z monogramem FWR, zabezpieczony przez Muzeum Powiatowe w Nysie [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 2 raz(y) 3,55 MB

(zdj.2) Dzień 10.III.2024. Słupek forteczny z monogramem FWR, zabezpieczony przez Muzeum Powiatowe w Nysie [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 2 raz(y) 2,79 MB

(zdj.3) Dzień 10.III.2024. Słupek forteczny z monogramem FWR, zabezpieczony przez Muzeum Powiatowe w Nysie [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 3 raz(y) 3,89 MB

(zdj.4) Dzień 10.III.2024. Słupek forteczny z monogramem FWR, zabezpieczony przez Muzeum Powiatowe w Nysie [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 3 raz(y) 2,22 MB

(zdj.5) Dzień 15.III.2024. Słupek forteczny z monogramem FWR, zabezpieczony przez Muzeum Powiatowe w Nysie [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 2 raz(y) 2,78 MB

(zdj.6) Dzień 15.III.2024. Słupek forteczny z monogramem FWR, zabezpieczony przez Muzeum Powiatowe w Nysie [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 3 raz(y) 3,89 MB

(zdj.7) Dzień 15.III.2024. Słupek forteczny z monogramem FWR, zabezpieczony przez Muzeum Powiatowe w Nysie [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 4 raz(y) 3,54 MB

(zdj.8) Dzień 15.III.2024. Słupek forteczny z monogramem FWR, zabezpieczony przez Muzeum Powiatowe w Nysie [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 3 raz(y) 2,8 MB

(zdj.9) Dzień 15.III.2024. Słupek forteczny z monogramem FWR, zabezpieczony przez Muzeum Powiatowe w Nysie [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 1 raz(y) 3,1 MB

[ralf]

W tym poście znajdują się zdjęcia słupka fortecznego ze skrótem „F.G.”, który zabezpieczono w dniu 15 marca 2024 r. (patrz: post wyżej). Był on już w tym temacie pokazany: TUTAJ

---

(zdj.1) Dzień 15.III.2024. Słupek forteczny ze skrótem FG, zabezpieczony przez Muzeum Powiatowe w Nysie [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 2 raz(y) 1,14 MB

(zdj.2) Dzień 15.III.2024. Słupek forteczny ze skrótem FG, zabezpieczony przez Muzeum Powiatowe w Nysie [fot. ralf].jpg Na zdjęciu widać dwa słupki, po lewej ten zabezpieczony ze skrótem "FG", a po prawej słupek nie posiadający żadnych znaków, który pozostawiono na miejscu.

Plik ściągnięto 2 raz(y) 1,09 MB

(zdj.3) Dzień 15.III.2024. Słupek forteczny ze skrótem FG, zabezpieczony przez Muzeum Powiatowe w Nysie [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 1 raz(y) 2,1 MB

[ralf]

[ralf]

Słupki rejonu wyłączonego z polowań [Jagd-Rayon]

Już w 1812 roku zarządzeniem gabinetu pruskiego, bezpośrednio przy każdej z twierdz, został wyznaczony okalający ją pas terenu o szerokości paruset metrów, na którym obowiązywał zakaz polowań, mający na celu zapobieganie nieuprawnionym rozpoznaniom, dokonywanym przez obcych pod pretekstem polowań¹. Na XIX-wiecznych planach twierdzy nyskiej, granica obszaru, na którym obowiązywał zakaz polowań, była wyznaczona za pomocą punktów opisanych skrótem „C.J.R” (prawdop. Commandantur-Jagd-Rayon) i kolejnym numerem porządkowym. W terenie, w tych lokalizacjach znajdowały się znaki stałe w postaci wkopanych w ziemię słupków kamiennych, odpowiednio oznakowanych, zwanych kamieniami (słupkami) rejonowymi. Ich numeracja wzrastała w kierunku lewoskrętnym. Słupek z numerem „1” znajdował się przy lewym brzegu rzeki Nysy Kłodzkiej, w okolicy skrzyżowania dzis. al. Wojska Polskiego z ul. Franciszkańską. Z kolei słupek o najwyższym numerze (prawdop. „28”), stał na prawym brzegu rzeki Nysy Kłodzkiej, naprzeciwko słupka nr 1.


Słupki rejonów twierdzy [Festungs-Rayon]

Ustawą pruską z 1871 roku² obszar wokół twierdzy, bezpośrednio do niej przylegający, podzielono na trzy koncentryczne rejony. Rejon I rozciągał się w pasie pomiędzy zewnętrznym skrajem fortyfikacji, a linią graniczną rejonu I. Z kolei rejon II znajdował się w pasie pomiędzy linią graniczną rejonu I a linią graniczną rejonu II. Pas terenu po zewnętrznej stronie linii granicznej rejonu II stanowił już rejon III. Ustawowe szerokości rejonów twierdzy miały wynosić: R.I - 600 m, R.II - 375 m, R.III - 1275 m. Linie graniczne tych rejonów były zaznaczone znakami stałymi w postaci wkopanych w ziemię słupków kamiennych, zwanych kamieniami (słupkami) rejonowymi. Ich numeracja wzrastała w kierunku lewoskrętnym. Słupki rejonu I oraz II z numerem „1” znajdowały się przy lewym brzegu rzeki Nysy Kłodzkiej, w okolicy skrzyżowania dzis. al. Wojska Polskiego z ul. Franciszkańską. Z kolei ostatnie słupki, o najwyższym numerze (dla rejonu I - „22”, a dla rejonu II - „17”), stały na prawym brzegu rzeki Nysy Kłodzkiej, naprzeciwko słupków nr 1. Celem wspomnianej ustawy było wprowadzenie we własności nieruchomej, położonej w najbliższym sąsiedztwie twierdzy, takich ograniczeń, które przyczynią się do jak najlepszej jej obrony na wypadek ewentualnego ataku.

W obrębie wszystkich rejonów (I, II, III), poza pewnymi wyjątkami zabronione było:
• trwałe zmienianie wysokości terenu
• budowanie lub zmienianie rowów, grobli, tam, urządzeń odwadniających, szos, dróg, kolei itp.
• zakładanie lasów, szkółek drzewnych, większych parków
• wznoszenie lub zmienianie wież kościelnych, dzwonnic i innych konstrukcji wieżowych

W obrębie samego rejonu II, poza pewnymi wyjątkami, zabronione było:
• stawianie murowanych (masywnych) budowli
• stawianie budowli sklepionych, a także stosowanie kamiennych lub żelaznych przykryć piwnic
• budowanie stałych pieców do wypalania cegły, wapna lub innych dużych pieców
• zakładanie cmentarzy, wznoszenie mogił, pomników
• urządzanie składów i placów z zapasami dla celów przemysłowych

W obrębie samego rejonu I, poza pewnymi wyjątkami, zabronione było:
• wszystko to, co było zabronione w rejonie II
• stawianie wszelkich domów mieszkalnych
• stawiania budowli z materiałów, które nie dały się łatwo zburzyć
• ustawianie lokomobil, jeśli te nie mogły zostać szybko usunięte
• stawianie pomników z kamienia lub żelaza
• wznoszenie drewnianych wiatraków
• stawianie wszelkich budowli nie ujętych powyżej, również studni


Przypisy:
[1] Udo von Bonin: „Geschichte des Ingenieurkorps und der Pioniere in Preussen. Zweiter Theil”, Berlin 1878, s. 126.
[2] Ustawa z dnia 21 grudnia 1871 r. „o ograniczeniach własności nieruchomej w okolicy twierdz”, ogłoszona w dzienniku ustaw Rzeszy Niemieckiej nr 51, str. 459.

---

Schemat obrazowy rejonów twierdzy po roku 1871.jpg

Plik ściągnięto 1 raz(y) 376,54 KB