Forum Historii Nysy

Poniżej rys historyczny autorstwa ks. Stefana Łysika SVD, proboszcza parafii św. Jana Chrzciciela i św. Mikołaja w Nysie w latach 1947-1957. Tekst pochodzi z archiwum parafialnego, powstał w roku 1965, natomiast w roku 2014 przeprowadziłem jego korektę i uzupełnienie na potrzeby parafialnej strony internetowej. Sama treść nie dotyczy tylko budynku kościoła św. Jana Chrzciciela i św. Mikołaja, ale pozwala zrozumieć zarówno pochodzenie jego nazwy, jak i obecną lokalizację obiektu w Średniej Wsi.

Wstęp
Parafia tutejsza dotąd nie doczekała się osobnej monografii historycznej. Jedynie tylko drobne fragmenty jej dziejów publikowane są okolicznościowo w różnych pracach historycznych Ziemi Nyskiej. Parafia ta posiada niezwykłe i przez szereg stuleci wprost tragiczne dzieje, dotąd mało zbadane. Była to parafia w dawnej diecezji wrocławskiej zupełnie nietypowa, tak pod względem swej struktury, jak i dziejów. Należała w Ziemi Nyskiej do najstarszych parafii. Od samych początków figuruje jako parafia miejska (”Ecclesia parochialis S.Joannie in antigua civitate Nissensi”).
Od roku 1477 aż do 1810 jest pod zarządem kolegiaty nyskiej, która do Starej Nysy sprowadziła się z Otmuchowa. Kolegiata odtąd była jej patronem, a w aktach nazywała się „parochus perpetuus”.Urząd proboszcza sprawował wydelegowany członek kolegiaty, nazywany z tego tytułu „curatus”, a parafia – „kuracją”. Po smutnych przejściach wojny 30-letniej parafię tę czekał jeszcze gorszy cios - eksmisja ze swoich starych pieleszy. Celem bezpiecznego ufortyfikowania miasta Nysy zburzono w wieku XVII i XVIII jej kościoły, klasztory i szpitale na Starym Mieście oraz wszystkie domy jej mieszkańców. Kościół parafialny i miejskich parafian przesunięto daleko na wschód – na wiejskie skrawki parafialnego terytorium.
Takim oto sposobem parafia św. Jana na Starym Mieście w Nysie – (nazwana później parafią św. Jana i Mikołaja – pod koniec stary kościółek św. Mikołaja na Starym Mieście spełniał również funkcję kościoła parafialnego) – przeniosła swą siedzibę do Średniej Wsi, gdzie do dziś znajduje się jej kościół parafialny pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i św. Mikołaja.

Nazwa parafii
Dzisiejsza parafia Nysa – Średnia Wieś pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i św. Mikołaja jest prawowitą następczynią i dziedziczką dawnej i właściwie pierwszej parafii na terenie miasta Nysy (Wynika to z treści dokumentu erekcji kościoła Średniej Wsi z roku 1770). Z tego też powodu do dziś urzędowa nazwa tej parafii w dokumentach kościelnych poprzez wszystkie stulecia brzmi: PAROCHIA VETERO-NISSENSIS (Vetero-Nissa), co po niemiecku brzmiało: „Pfarrei Alt-Stadt Neisse” lub krótko: Alt-Stadt. Po polsku oznacza to: Nysa Stare Miasto, a więc: Parafia staromiejska w Nysie lub parafia staronyska. W najstarszych dokumentach łacińskich figuruje: „ecclesia in antique civitate – Nisse".
Dzisiejsza nazwa „parafia Średnia Wieś”, czyli jej uprzednia wersja niemiecka „Pfarrei Mittel-Neuland” czy nawet tylko „Neuland” jest stosunkowo nazwą nową i dość przypadkową. Rozpowszechniła się ona dopiero w XIX wieku. Łączy się zaś z faktem wybudowania w roku 1770 nowego kościółka parafialnego parafii staromiejskiej na innym niż dotychczas miejscu, mianowicie – w Średniej Wsi. Wówczas było to już poza obrębem miasta Nysa, ale jeszcze na terytorium parafii staromiejskiej. Dzisiejszą Średnią Wieś Niemcy nazywali „Neuland” a właściwie „Mittel-Neuland”. Obok Mittel-Neuland było jeszcze na terenie parafii: „Ober-Neuland” i „Nieder-Neuland”, co obecnie przekłada się na Górna Wieś i Dolna Wieś.
Tak więc nyska parafia staromiejska, zamiast mieć siedzibę w Nysie, miała odtąd swą siedzibę półtora kilometra na południowy wschód dalej poza obrębem miasta – w pobliskiej Średniej Wsi. W języku niemieckim brzmiało to wprost paradoksalnie: „Pfarrei Altstadt Neisse oder Mittel-Neuland” (Parafia Nysa Stare Miasto lub Średnia Wieś) albo nawet „Pfarrei Altstadt Neisse in Neuland” (Parafia Nysa Stare Miasto w Średniej Wsi). W XX wieku utrwaliła się na stałe nazwa „Pfarrei Neuland”, głównie ze względu na to, że wieś Mittel-Neuland stała się głównym ośrodkiem fabrycznym Nysy. W 1911 r. włączono Neuland do miasta Nysy, a po pierwszej wojnie światowej także Ober Neuland, czyli Górną Wieś. Odtąd znów siedziba parafii staromiejskiej znajduje się na terenie miasta Nysy.

Periodyzacja dziejów parafii
Dzieje parafii św. Jana Chrzciciela i św. Mikołaja w Nysie – Średnia Wieś należałoby podzielić na następujące pięć okresów:

1. Powstanie parafii staromiejskiej i jej rozwój do roku 1477 (do czasu przeniesienia kolegiaty z Otmuchowa do Nysy – Stare Miasto)
Staropolska osada Nysa istniała już znacznie wcześniej, aniżeli pojawili się pierwsi koloniści niemieccy na Śląsku. W 1223 r. założono obok dotychczasowej osady Nysa nową osadę miejską o tej samej nazwie, której nadano prawa flamandzkie. Nowa osada miejska była położona na podłużnej wyspie, jaką tworzyły tam rzeka Nysa i rzeka Biała (względnie odnoga rzeki Nysa). O istnieniu obu tych Nys obok siebie, to jest o istnieniu Starego i Nowego miasta Nysy wspomina po raz pierwszy dokument biskupa Wawrzyńca z dnia 11 I 1223 r. Nowe Miasto Nysa w przeciwieństwie do Starego Miasta zostało w następnych wiekach obwarowane murami i wałami obronnymi. Stare miasto przylegało do Nowego od strony wschodniej w kształcie wydłużonego czworoboku i kończyło się nad brzegiem Białej Nyskiej, która oddziela starą osadę od nowej. Te dwie osady, przedzielone tylko korytem rzeki istniały w średniowieczu przez szereg stuleci samodzielnie obok siebie, każda z własnym zarządem miejskim. Z czasem jednak Stare Miasto zostało zdegradowane do roli przedmieścia Nysy, a w końcu nawet zostało zlikwidowane. Obie te osady, tak Stare jak i Nowe Miasto, miały każde dla siebie swoją parafię. W Starej Nysie była parafia św. Jana, w Nowej św. Jakuba. Obie przetrwały do naszych czasów. Niewyjaśnioną jest jednak kwestia, kiedy każda z nich dokładnie powstała i która jest starsza – Staromiejska czy Nowomiejska. Dawni historycy Nysy jak Pedewitz, Minsberg i inni byli zdania, że najstarszym kościołem w Nysie był kościółek św. Mikołaja, pochodzący z XI, względnie XII w. Wtedy oczywiście nie istniało Nowe Miasto Nysa. Obiektywnych niezbitych dowodów na to nie dostarczają. W nowszych czasach panuje zdanie, że najstarszą parafią jest parafia nowomiejska św. Jakuba, a parafia staromiejska św. Jana jest parafią młodszą. Taki pogląd głosi np. „Real -Handbuch des Bistums Breslau” z 1929 r. (s.230, 232), ale swego twierdzenia też nie popiera dowodami. Według niego kościół parafialny św. Jakuba istniał w roku 1223, w dokumencie wspomniany został dopiero w 1267 r. Kościół św. Jana jest uważany za parafialny od roku 1372, a po raz pierwszy został opisany w roku 1381. Daty te niewątpliwie są słuszne za wyjątkiem twierdzenia, że kościół św. Jana stał się dopiero od roku 1372 kościołem parafialnym. Parafia staromiejska istniała na pewno dużo wcześniej. Już Kastner w swej „Chronik der Parochie Neuland” w Schlesisches Kirchenblatt nr 51, rok 1862 pisze, iż w r. 1285, jak podają źródła, istniał w Nysie na Starym Mieście na pewno dwór farny, który wtedy obrabowano, a więc musiał istnieć i tamtejszy proboszcz i kościół farny. Dalszym argumentem, którego dotąd nikt nie przytoczył, a który niewątpliwie przekonywująco przemawia za wcześniejszym powstaniem parafii staromiejskiej niż parafii nowomiejskiej św. Jakuba, to fakt zasięgu najstarszych granic tej parafii, które niemal niezmiennie przetrwały do naszych czasów. Oto od niepamiętnych czasów terytorium parafii staronyskiej tworzy ze swych do parafii przynależnych miejscowości wielkie półkole wokół parafii św. Jakuba. Widać z tego kształtu wyraźnie, że wykrojono tam w środku z terytorium już istniejącej parafii dla nowo założonej parafii św. Jakuba małe terytorium, które pokrywa się z terytorium nowo założonego miasta Nysy. Gdyby bowiem parafia św. Jakuba w Nowym Mieście była starsza, nigdy by nie dopuściła do takiego podziału, żeby najbliższe dla siebie tereny przydzielić kościołowi parafialnemu, który leży od nich znacznie dalej. Według protokołu wizytacji z r. 1703 granica parafii Staronyskiej biegła tuż wokoło średniowiecznych murów miasta Nysy nad rzeką Biała Nyska, a na północy sięgała rzeki Nysy i rzeki Białej. Na południu graniczyła parafia staronyska z parafią Białej Nyskiej, a na wschodzie z parafią Hajduki. W tym półkolu terytorium parafii Staronyskiej znajdowały się następujące miejscowości: Stare Miasto Nysa, Konradowa razem z Finstergasse, Karolewoz, późniejszym Heinrichsbrunn i Kunzegarten, Średnia, Dolna i Górna Wieś, Kupferhammer (= Miedniki) i Zamłynie (= Neuműhl). Po zlikwidowaniu Starego Miasta Nysy w XVIII wieku parafia św. Jakuba zabrała jego terytorium dla siebie. Tak więc miejsce, gdzie do XVIII wieku stał parafialny kościół św. Jana i inne kościoły Staromiejskiej parafii (kościół Bożogrobców, a później Franciszkanów „Maria in Rossis” i kościół św. Mikołaja na Starym Mieście) należy dziś do parafii św. Jakuba. Jeszcze w roku 1925 granica parafii św. Jakuba i św. Jana biegła na odcinku od kolei żelaznej aż do drogi prowadzącej od klasztoru św. Krzyża aż do rzeki Nysy – drogą od Konradowej ku Zamłyniu, robiąc łuk w koło miasta Nysy (= dzisiejsza ulica Jagiellońska i ul. Mickiewicza). Obecnie parafia św. Jakuba sięga jeszcze dalej ku Średniej Wsi. Mimo to parafia Średnia Wieś ma do roku 1945 zasięg swego terytorium parafialnego na północy i południu od miasta Nysy aż do rzek Nysy względnie Białej Nyskiej. Co się stało ze starą parafią św. Mikołaja, o ile taka istniała, jak wspomina Minsberg? Być może, że staromiejska parafia św. Jana zwała się pierwotnie parafia św. Mikołaja, bo kościół św. Mikołaja mieścił się przecież w Starej Nysie.
Z tych rozważań wynika, że parafia staronyska św. Jana była parafią najstarszą, więc musiała wcześniej powstać niż w roku 1223 – mniemanego roku założenia parafii św. Jakuba. Być może, – ale należy jednak bardzo wątpić w taką możliwość, – że parafia staronyska zwała się początkowo parafią św. Mikołaja, ale w XIII w. nazywała się parafią św. Jana. Ciekawe, że od XI w. staromiejska parafia ma jeszcze drugiego patrona, św. Jana Ewangelistę, i ma go aż do 1663 r. –do zburzenia tego kościoła na Starym Mieście. Nie jest wykluczone, że parafia staronyska św. Jana Chrzciciela była przez pewien czas aż do przybycia kapituły kolegiaty z Otmuchowa administrowana przez proboszczów parafii św. Jakuba. W roku 1433 husyci zdobywają i palą Starą Nysę.

2. Parafia staromiejska pod bezpośrednim zarządem kolegiaty w latach 1477-1650 (do momentu przeniesienia kolegiaty św. Mikołaja do parafii św. Jakuba w Nysie)
Po wojnach husyckich przenoszą się w roku 1477 z Otmuchowa do Nysy, do Starego Miasta członkowie kolegiaty św. Mikołaja. Kolegiata ta była w Otmuchowie założona w 1386 r. przy kościele św. Mikołaja, stąd i kolegiata zwała się kolegiatą św. Mikołaja. W Starym Mieście Nysie przydziela im się parafialny kościół św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty „Ecclesia parochialis SS. Joannie B. et Evangelistse – jak pisze dekret translacyjny – quibus adjungimus pro compatrono B. Nicolaum, qui i – ecclesie Otmuchoviensi patronus exciti, its ut amplius ecclesis SS. Joannis B. et Evangel. Et Nikolai vocetur”. Parafia staronyska była w latach 1477-1650 duszpasterzowana przez wikariuszów kolegiaty.
Kościół parafialny staromiejski był zbudowany z kamienia w stylu gotyckim i w r. 1600 miał osiem bocznych ołtarzy, nie licząc głównego. W 1626 r. osiedlają się na terenie parafii staromiejskiej, przy kościele Maria in Rossis (gdzie początkowo, od roku 1226 mieli swój klasztor i kościół Bożogrobcy aż do wojen husyckich) - Franciszkanie, którzy dotąd mieli swój klasztor w Nysie przed bramą Bracką. W 1632 r. trwa wojna 30-letnia, żołnierze palą wszystkie zabudowania w okolicy. Okolicę dotyka straszna nędza, głód i choroby. W roku 1633 ma miejsce procesja przebłagalna do św. Rocha. W 1642 r. wojska szwedzkie spaliły miasto.
W tej wojnie 30-letniej Nysa trzykrotnie była zdobywana i łupiona przez wrogów i palona. Z tego powodu kierownictwo armii cesarskiej uznało, iż dla konieczności obrony samej Nysy trzeba najpierw koniecznie zlikwidować wszystkie jej przedmieścia, razem ze Starym Miastem, a tym silniej obwarować Nowe Miasto Nysę. Dlatego 4 maja 1643 roku wydano rozkaz obywatelom Starego Miasta, by w ciągu następnego dnia opróżnili i opuścili wszyscy swe mieszkania od murów miejskich do klasztoru Maria in Rossis włącznie, gdyż w nocy tegoż dnia przyjdą „hajery bergmańscy” (= górnicy) i wysadzą wszystkie mury. Poszkodowanym ludziom obiecano zadośćuczynienie (nigdy to nie nastąpiło). W ten sposób zniknęła większa część Starego Miasta z powierzchni ziemi. Kościoły na razie zostały, ale wieże kościoła Maria in Rossis jak i kościoła parafialnego św. Jana Chrzciciela i św. Mikołaja – nazywanego także kościołem katedralnym (”Johannes Dom in Altstadt”) z racji mieszkającej tam kolegiaty – zostały do połowy rozebrane. W takich katastrofalnych warunkach – rzecz jasna – kolegiata więcej nie chciała mieszkać na Starym Mieście i uprosiła biskupa i władze świeckie o przeniesienie kolegiaty św. Mikołaja ze Starego Miasta do kościoła parafialnego św. Jakuba w obwarowanym Nowym Mieście Nysy. Przeniesienie to nastąpiło dnia 8 V 1650 r. w uroczystej procesji od kościoła św. Jana do kościoła św. Jakuba.

3. Parafia staromiejska jako tzw. kuracja w latach 1650-1810
A.) W latach 1650-1769 w Starym Mieście.
Odtąd kapituła kolegiaty, która nadal pozostała „parochus perpetuum” przebywała aż do sekularyzacji 1810 r. u św. Jakuba, a w jej imieniu zarządzał „wikarius perpetuus” zwany inaczej „curatus”. Kuratus otrzymywał iura stolae i pewną pensję od kapituły kolegiaty, która się dumnie nazywa w dokumentach: parochus perpetuum staromiejskiego kościoła. Parafia staromiejska pozostała więc nadal ale zdegradowana została do stopnia kuracji. 12 września 1663 znów nastąpił straszny cios dla parafii – z powodu grożącego najazdu Turków rozebrano do fundamentów kościół parafialny św. Jana. Zostawiono tylko dolną część wieży razem z dzwonami. Sanctissimum (Najświętszy Sakrament) przeniesiono do kościółka św. Mikołaja u bramy do Średniej Wsi. Odtąd ten kościółek służył za kościół parafialny parafii Staronyskiej aż do 1740 roku, to jest aż do rozebrania przez Prusaków.

B.) W latach 1770-1810 w Neuland (= Średnia Wieś) - aż do sekularyzacji kolegiaty św. Mikołaja w Nysie.
Od 1740 r. parafia staromiejska nie miała żadnego kościoła, a terytorium, gdzie jej kościoły i cmentarze i domy parafian stały zostało przez Prusaków przerobione na fortyfikacje, które przetrwały do XX wieku, a niektóre fragmenty tych pruskich fortyfikacji do dziś się utrzymały. Mieszkańcy – obywatele Starej Nysy przenieśli się do przedmieść dalszych, zwłaszcza do Neulandu, gdzie do 1872 r. tworzyli miejską gminę, nazywaną dumnie „Altstädter Bűrger in Neuland”. Rząd miał wybudować im kościół, który wcześniej austriackie państwo zburzyło i obiecało odbudować. Ale nowe, protestanckie władze pruskie wcale nie myślały o tym zobowiązaniu. Tak tragicznie i ostatecznie zakończył się los Starego Miasta Nysy. Dopiero po 29 latach tułaczki w 1770 r. parafia staronyska otrzymała nowy kościół w Średniej Wsi, bo tam rząd kazało go postawić. Wybudowała ten kościół kapituła kolegiaty, która była patronem kościoła staronyskiego. Główne zasługi przy budowie tego kościoła ma kanonik Ascholz. Kościół nowy w Średniej Wsi otrzymał tytuł św. Jana Chrzciciela i św. Mikołaja, bo – jak dokument zaznacza – kościół ten jest prawnym następcą obu tych kościołów parafialnych na Starym Mieście, w których odprawiano parafialne nabożeństwa.
W czasie tułaczki w latach 1741 – 1769 miejscem spotkań była dla parafian prowizoryczna drewniana kaplica niedaleko owczarni na Górnej Wsi zwana oratirium (= kaplica), a zmarłych chowano na Górnej Wsi (dziś tam krzyż w polu) i na Dolnej Wsi (też krzyż w polu).

4. Parafia staromiejska w Średniej Wsi jako parafia świecka w latach 1810-1945 /koniec czasów niemieckich/
W 1810 r. nastąpiła sekularyzacja wszystkich zakonów na Śląsku, a więc także kolegiaty św. Mikołaja i św. Jakuba w Nysie, która dotąd była „parochus perpetuus” parafii staromiejskiej w Średniej Wsi. Odtąd patronem kościoła było państwo pruskie, a parafia w Średniej Wsi stała się zwykłą parafią świecką. Ksiądz proboszcz Gerstel, który w owym czasie jako „curatus” zarządzał z ramienia kolegiaty parafią staromiejską w Średniej Wsi przyjął teraz tytuł „Pfarrer” jako samodzielny ksiądz proboszcz, a kuracja tytuł „Pfarrei”, czyli parafii.

Ks. Proboszcz Kowalsky (w latach 1894-1926) powiększył kościół parafialny w Średniej Wsi w 1900 roku o nową poprzeczną nawę i prezbiterium, a na terenie jego parafii w Górnej Wsi osiadło się od 1892 r. Misyjne Zgromadzenie Słowa Bożego – księża Werbiści. Mają tam dom św. Krzyża i nowy wielki kościół klasztorny, który od 1945 roku jest kościołem nowo utworzonej parafii Matki Bożej Bolesnej, odłączonej od parafii Średnia Wieś.

Ostatnim proboszczem niemieckim od 1927 do 1945 był ksiądz proboszcz Kynast, który zmarł 8 VI 1974 r. w Niemczech. Za jego czasów oddzielono od Średniej Wsi w czasie ostatniej wojny parafię Nysa – Górna Wieś z miejscowościami parafii staromiejskiej: Górna Wieś, Miedniki i Zamłynie, ponadto wybudowano za jego staraniem w r. 1940 w Konradowej kościółek św. Konrada. Jest on do dziś filią parafii staromiejskiej Średniej Wsi.

Za czasów ks. Kynasta trwała ostatnia wojna światowa i jej tragiczne skutki dla dotychczasowych parafian – Niemców, którzy podobnie jak on, musieli opuścić te do Polski przypadłe tereny.

5. Parafia Nysa – Średnia Wieś od roku 1945 - /czasy polskie/
Po wojnie w 1945 r. nastała dla dawniejszej ludności parafialnej katastrofa, a dla pozostałych względnie nowych przybyszów polskich wielki bałagan i niepokój. Ostatnia większa grupa niemieckich parafian została repatriowana do Niemiec w r. 1947, a potem w parafii Średnia Wieś nie został ani nawet jeden procent dawnych Niemców, a teraz ani nawet ¼ części procenta dawnej niemieckiej ludności. Jest teraz nowa polska ludność z różnych części Polski, a więc zza Bugu, Podkarpacia, od Żywca, od Krakowa i Sosnowca, kilka rodzin górnośląskich i dość duży procent Polaków repatriantów z Francji.
Z polskich duszpasterzy był na początku przez kilka miesięcy ks. Czajkowski z diecezji wołyńskiej, ks. Nawarecki z diecezji lwowskiej, a po jego odejściu po jednym roku pobytu oddano parafię Nysa Średnia Wieś księżom Werbistom w zarząd, w osobie ks. Łysika Stefana. Pełnił on funkcję proboszcza od r. 1947 do 1957. Za jego czasów w latach 1947-52 przeprowadzono generalny remont uszkodzonego przez wojnę kościoła (więźba, pokrycie całego dachu dachówką, odmalowanie kościoła). Następcą bezpośrednim ks. Łysika był ks. Kazimierz Fabisiak SVD w latach 1957-59, a od roku 1959 do 1963 ks. Franciszek Wardowski SVD. Od roku 1963 zarządza parafią ks. Jan Mazantowicz SVD. W roku 1965 na uroczystości nawiedzenia MB Częstochowskiej po gruntownym remoncie dachu odrestaurowano elewację kościoła oraz wieżę. W 1965 r. tak kościół parafialny, jako też filialny w Konradowej otrzymał przepiękną polichromię. W kolejnych latach stanowisko proboszcza piastowali ks. Jan Krawczyk SVD i ks. Alfons Boniewicz SVD.
11 lipca 1981 roku parafię św. Jana Chrzciciela i św. Mikołaja w Nysie przejęli księża diecezji opolskiej. Pierwszym diecezjalnym proboszczem został ks. Tomasz Horak, a wikarym – ks. Jan Bart.

Więcej na temat historii parafii można przeczytać TUTAJ.

Jako ciekawostkę dodam jeszcze, że na parafialnej stronie internetowej znajduje się też lista kapłanów pracujących w parafii od roku 1650 (z niewielką niewiadomą dotyczącą końca XIX wieku).