Forum Historii Nysy

[ralf]

Zamieszczam wpis traktujący o historii Białej Nyskiej, którego autorem jest Edward Hałajko. Wpis został opublikowany przez autora dnia 15 kwietnia 2025 r. w jednym z serwisów społecznościowych. Wstawiam go tutaj za Jego osobistą zgodą. Załączone zdjęcia są częścią oryginalnego wpisu.

„Biała Nyska (Bela; Bielau) miejscowość położona w pobliżu Nysy, nad Zalewem Nyskim. Przez wioskę przepływa rzeka Biała Głuchołaska, która we wrześniu 2024 przerwała wał, zalała domostwa i zerwała most w kierunku na Siestrzechowice.

Jednak dzisiaj przedstawię w skrócie wcześniejszą, bogatą historię miejscowości od XIII w. i przypomnę dramatyczną historię pałacu i jego ostatnich mieszkańców w końcówce II wojny światowej.

W dokumencie z 1231 r. biskup wrocławski Wawrzyniec wymienia między innymi osadę Bela, z której komes Sifridus ma rocznie oddać 12 miarek zboża na utrzymanie szpitala Panny Marii w Nysie. Rok później wieś otrzymuje lokalizację na prawie niemieckim, a wspomniany biskup nadaje ją grafowi Sigfridowi. W 1284 r magister Franco – archidiakon z Opola i kanonik z Wrocławia, ofiaruje swoją posiadłość w Beli, Braciom Świętego Grobu (Bożogrobcom) przy szpitalu Panny Marii w Nysie. W tym samym roku biskup Tomasz żąda zwrotu ponad dwudziestu miejscowości w tym Beli, bezprawnie zajętych przez księcia wrocławskiego Henryka IV.

Był to czas umacniania się władzy biskupiej i formowania księstwa biskupów wrocławskich na tym terenie. Wywołało to spory kolejnych biskupów z książętami. Książe świdnicko-jaworski Bolko I poddał w wątpliwość nadane biskupom przywileje i dążył do wzmocnienia swej obronności. W dokumencie z 1285 roku Biskup Jan III skarży się, że bez jego zgody, książę umocnił zamek w Otmuchowie i zbudował zamki w Beli i Kaldenstein (Hradisko). Jest to pierwsza udokumentowana informacja o istnieniu w XIII wieku w Białej Nyskiej zamku. W tej sprawie obie strony w przekonaniu do swej słuszności zgodziły się na sąd biskupa krakowskiego Jana Muskaty. Wydany w 1296 r. wyrok był dla księcia niekorzystny, gdyż nakazał zamek w Beli zburzyć, a w Kaldenstein oddać. Nie ma dokumentów stwierdzających, że książę zastosował się do tego wyroku, ale brak wzmianek o miejscowości przez następne prawie dwieście lat może na to wskazywać.

W 1487 r. wzmiankowany jest Hans Nintsch z Nysy, który wybudował w Beli nową warownię. Kolejnym notowanym właścicielem jest rycerz Diprand Czetritz, który w 1553 r. sprzedał te dobra Christoph’owi Falkenhainen von Kirche zu Kaindorf. W dokumencie z 1613 r. stwierdza się, że są tu wypełnione wodą, zarybione fosy. Przed rokiem 1621 podczas wojny trzydziestoletniej, miejscowość i kościół zostały zniszczone, brak jest natomiast wzmianki o zniszczeniu zamku. Majątek ziemski w Białej Nyskiej, którego właścicielem w 1742 r. był hrabia Trauttmansdorff, obejmował również miejscowości Przełęk i Morów.

W czasie oblężenia pruskiej twierdzy Nysa, przez wojska napoleońskie od lutego do czerwca 1807 r. w pałacu ulokowany był sztab francuskiego generała Vandamma, tutaj też podpisano kapitulację twierdzy. Kolejnymi właścicielami byli: w 1819 r., pani Heller i w latach 1838-1844 burmistrz Adolf Reimann z Freiwaldau (Jesenik).

Od 1851 właścicielem dóbr ziemskich, zostaje Freiherr (Baron) Friedrich Gustav von Falkenhausen z Wallisfurth (Wolany pow. Kłodzki), wtedy też wspomniany jest „stary zamek”. W 1882 r. pałac położony na terenie „pięknego i starego parku” przechodzi ostatnią i największą przebudowę, przypuszczalnie ukończoną w 1897 r. Powstaje okazała czteroskrzydłowa rezydencja z dziedzińcem wewnętrznym i charakterystyczną wieżą, wybudowana w modnym wówczas stylu, jakim był historyzm romantyczny, łączący w sposób eklektyczny różne style z przewagą neorenesansu i neogotyku. Całość wkomponowano w rozległy 150 ha romantyczny park ze stawem i ogrodem kwiatowym.

Około roku 1909 jako właściciel wymieniony jest Ernst Freiherr von Falkenhahsen — wnuk wybitnego przemysłowca, właściciela ziemskiego i pruskiego męża stanu z Goświnowic Rudolfa Friedenthala (1827–1890). Na początku wojny w pałacu mieszkała wdowa po baronie, który w 1940 popełnił samobójstwo — Olga von Falkenhausen z domu Guidotti (1905-84) oraz dzieci: Friedrich (1926-96), Graziella (1929-46 zmarła na tyfus w Morowie), Norvin (1934-56), Ernst (1938-46 zmarły na tyfus w Morowie).

Około 1943 r. w zamku ulokował się ewakuowany z zagrożonego bombardowaniem Berlina zakład ubezpieczeń, a na przełomie 1944/45 r. w obliczu zbliżającego się frontu, zostało ulokowane dowództwo Wermachtu. Po zajęciu Nysy, od 24 marca, do 8 maja 1945 r., Biała Nyska znalazła się na pierwszej linii frontu. Nacierające oddziały Armii Czerwonej, napotkały tutaj silny opór zgrupowania wojsk niemieckich. Miejscowość przechodziła kilkakrotnie z rąk do rąk, a artyleria obu stron spowodowała liczne uszkodzenia wielu budynków w tym pałacu i kościoła, na których zawaliły się dachy. Według danych zawartych w kronice byłych mieszkańców, w miejscowości zostały zniszczone lub uszkodzone 82 spośród 134 domów mieszkalnych, oraz wiele budynków gospodarczych.

Po wkroczeniu Armii Czerwonej baronowa Olga, która wcześniej się nie ewakuowała, przeżywała bardzo trudne chwile. Na tyfus zmarła dwójka jej dzieci, a w 1946 r. w Białej Nyskiej urodziła się jej córka Olga, która później stała się „radością jej życia”. Baronowa zachowała obywatelstwo włoskie i miała początkowo problemy z wyjazdem na zachód. Po dostaniu się do Niemiec jej brat Emiliano Guidotti, późniejszy ambasador Włoch w Niemczech, jako konsul generalny w Hamburgu, sprowadził baronową i dwoje młodszych dzieci do Włoch.

Ciężkie walki o Białą Nyską obydwie strony przypłaciły dużymi stratami. W centrum miejscowości stoi do dzisiaj niewielki pomnik w kształcie obelisku, poświęcony żołnierzom Armii Czerwonej. W pobliżu pomnika na początku lat 50. XX w. dokonano częściowej ekshumacji kilkudziesięciu pochowanych tam żołnierzy radzieckich, a w ostatnich latach ekshumowano żołnierzy niemieckich. Odnotowano również straty pośród niemieckiej ludności cywilnej w tym wielu dzieci, z których część zmarła już po zakończeniu działań wojennych podczas epidemii tyfusu i od niewybuchów, czego pamiątką jest pamiątkowa tablica przy kościele.

Sam pałac był mocno zniszczony i ulegał postępującej ruinie, został jednak w 1963 r. wpisany do rejestru zabytków. Na taką decyzję zapewne wpłynęło zainteresowanie kierującego katedrą Historii Architektury Polskiej we Wrocławiu prof. Bohdana Guerquina, który dostrzegł średniowieczny rodowód budowli, co opisał w wydanym w 1957 r. dziele „Zamki Śląskie”, a także opisanie w wydanym w 1962 r. „Katalogu zabytków”. Nie powstrzymało to samowoli, jaka miała miejsce w 1973 r., otóż ówczesny dyrektor kombinatu PGR, któremu podlegał pałac, postanowił zrobić „porządek”. Bez zgody Ministra Kultury na wykreślenie z rejestru, dogadał się z dowódcą jednostki saperów w pobliskiej Nysie i metodą minerską pałac wysadzono w powietrze, a pozostały gruz w ramach kolejnych „czynów społecznych” pracownicy PGR-u wywieźli na utwardzane drogi polne.

W ten sposób zatarto niemal wszystkie ślady po pałacu. Zachowała się jedynie brama wjazdowa do parku i fragmenty samego parku pałacowego.”

---

1.jpg

Plik ściągnięto 9 raz(y) 209,39 KB

2.jpg

Plik ściągnięto 5 raz(y) 825,49 KB

3.jpg

Plik ściągnięto 6 raz(y) 727,1 KB

4 [fot. E.H.].jpg

Plik ściągnięto 5 raz(y) 717,56 KB

5 [fot. E.H.].jpg

Plik ściągnięto 3 raz(y) 908,21 KB

6 [fot. E.H.].jpg

Plik ściągnięto 3 raz(y) 867,05 KB