Forum Historii Nysy

[ralf]

Zamieszczam opracowanie pt. "Rzemiosła dawnej Nysy", którego autorem jest Mariusz Krawczyk. Materiał ukazał się w książce pt. "Historia lokalna na przykładzie ziemi nyskiej", Nysa, 2014, str. 86 (link do pozycji - część 1/2: http://powiat.nysa.pl/fil...a/czesc%201.pdf ).


"Nysa to miasto, które powstało na początku XIII wieku jako centrum rzemieślniczo-handlowe. Taka właśnie była rola miast, które formowały się na terenie Śląska i całej Europy środkowej w okresie późnego średniowiecza. Zmiana organizacji społeczeństw z plemiennej na państwową, rozwój sił wytwórczych, lokowanie nowych wsi, powstanie gospodarki towarowo-pieniężnej stwarzały konieczność tworzenia ośrodków gdzie mogło rozwijać się rzemiosło i handel. Znakomita większość miast funkcjonujących obecnie w naszym kręgu kulturowym powstała właśnie w okresie późnego średniowiecza według podobnego schematu. Centrum miasta stanowił plac rynkowy, na którym prowadzono handel. Tu także mieściły się zwykle najważniejsze urzędy i reprezentacyjne budowle. Od rynku odchodziła regularna sieć ulic z zabudową mieszkalną, która miała służyć głównie właśnie rzemieślnikom i kupcom. Miasto otoczone było zwykle murami obronnymi, które wzmacniały jego bezpieczeństwo, a także podnosiły prestiż danego ośrodka.

Nysa lokowana została przed 1223 rokiem, jako duży ośrodek rzemieślniczo-handlowy. Wytyczono rozległy plac rynkowy oraz około 300 parceli budowlanych wokół przyległych ulic. Dla celów handlu służył Rynek oraz pomocnicze place: Rynek Solny, Rynek Garncarski, Targ Koński. Centralny plac średniowiecznego miasta pełnił funkcje handlowe i municypalne, stąd też musiały się tu znajdować urządzenia i budowle temu służące, takie jak: kramy kupieckie, ławy piekarskie i szewskie, waga miejska, sukiennice, dom kupców, ratusz, pręgierz. Pierwotnie były to obiekty drewniane, stopniowo zastępowane budowlami murowanymi. Nysa bardzo wcześnie, bo już na początku XIV wieku posiadała w zabudowie rynkowej obiekty murowane. Najstarsza, wzmiankowana w 1245 roku budowla na nyskim rynku to dom kupców – jedna znajstarszych tego typu budowli na Śląsku. Pierwotnie był to obiekt drewniany, a od 1303 roku murowany. Miała to być dwukondygnacyjna budowla, posiadająca na parterze 24 komory kupieckie z przeznaczeniem na sprzedaż sukna. Dokument z 1310 roku informuje obudowie murowanej hali zawierającej 24 kramy przeznaczone do sprzedaży różnego rodzaju materiałów importowanych i przedmiotów zbytku. W 1313 roku wzmiankowane są nowe, prawdopodobnie już murowane budowle: ławy piekarskie, szewskie irzeźnicze. Jatki mięsne funkcjonowały w przyrynkowej obecnej ul. Wyzwolenia; rzeźnia miejska wzmiankowana jest w 1315 roku.

Wzachodniej części miasta, przy Nysie Kłodzkiej przeprowadzono kanał Młynówki. Młyny wodne wzmiankowane są już w 1226 roku. Istniał tu młyn osiedmiu kołach wodnych, podobny jak we Wrocławiu. Napęd wodny stosowano nie tylko do młynów zbożowych; w 1259 roku wzmiankowane jest koło wodne do czesania lnu i konopi, czyli surowców do wyrobu płótna, w 1495 roku powstał w Nysie młyn papierniczy, a w okresie nowożytnym funkcjonowały tu młyny prochowe[1].

Bujny rozwój rzemiosł w Nysie potwierdzają zachowane do dziś nazwy ulic jak Rynek Garncarski, ul. Sukiennicza, Kowalska. W 1311 roku miasto uzyskało przywilej „zapowiedniej mili”, czyli prawo zabraniające prowadzenia działalności rzemieślniczej wokół miasta. Uzyskało także książęcy przywilej warzenia piwa. Rozwój gospodarczy i wzrost zamożności mieszkańców sprzyjały także rozwijaniu się samorządu miejskiego. W 1308 roku nastąpiła w Nysie zmiana prawa flamandzkiego na magdeburskie. Obok urzędu wójta powstała rada miejska, w skład której wchodziło 8 osób, w tym tylko dwie mianowane przez biskupa – suwerena Nysy. W 1551 roku miasto wykupiło urząd wójta i uzyskało pełny samorząd, w tymże samym roku biskup Baltazar Promnitz celem zwalczania konkurencji dla rzemiosła nyskiego zakazał organizowania we wsiach targów oraz prowadzenia niektórych kategorii rzemiosła. Wcześniej, bo w 1513 roku biskup Jan Thurzo przyznał cechom rzemieślniczym połowę miejsc w radzie miejskiej. Burmistrz miasta miał być wybierany na przemian spośród patrycjatu nyskiego i przedstawiciela rzemiosła[2].

Rola rzemiosła w życiu miasta była niezwykle istotna. Rzemieślnicy zrzeszali się worganizacje cechowe, czyli korporacje skupiające rzemieślników jednej lub kilku specjalności. Celem ich funkcjonowania była obrona interesów zorganizowanego rzemiosła. Do ich zadań należały między innymi: kontrola jakości produkcji, kształcenie rzemieślników i podnoszenie kwalifikacji zawodowych, utrwalanie więzi środowiskowych, organizacja wzajemnej pomocy, reprezentowanie interesów członków wobec organów władzy i administracji, organizowanie życia towarzyskiego dla swych członków, a w razie zagrożenia – pomoc w obronie miasta.

Wytwórczość rzemieślnicza, obok kupiectwa to podstawa funkcjonowania społeczności miejskiej. Rzemiosło w epoce średniowiecza i okresie wczesnonowożytnym przeżywało bujny rozwój, a jednocześnie miał miejsce proces unifikacji produkcji, do czego przyczyniały się na pewno podróże uczniów i czeladników, którzy dla zdobycia odpowiedniej wiedzy fachowej często zmieniali miejsce swego pobytu, zapoznając się zrzemiosłem w różnych ośrodkach miejskich. W bardziej znaczących miastach, do których należała Nysa, następował rozwój ilościowy i jakościowy warsztatowej wytwórczości rzemieślniczej. Już od XV wieku przemiany w rzemiośle powodowały, że często warsztat mistrza przekształcał się w manufakturę, a mistrz był bardziej przedsiębiorcą odpowiedzialnym za zbieranie zamówień, organizację produkcji i zapewnienie zbytu produktów, pracą natomiast zajmowali się czeladnicy[3]. Z kolei czeladnicy nie mając odpowiednich zasobów materialnych często mogli mieć trudności z otwarciem własnego warsztatu, a przepisy cechowe często stawiały w uprzywilejowanej pozycji mistrzów cechowych utrudniając awans czeladników do poziomu mistrza. Pojawiła się kategoria tak zwanych „wiecznych czeladników”. Często czeladnicy organizowali własne bractwa będące przejawem sprzeciwu wobec obowiązków nakładanych na nich przez cechy, między innymi wysokie opłaty wpisowe, obowiązkowe wędrówki czeladnicze, czy utrudnianie promocji mistrzowskiej. Prowadziło to czasem do poważnych konfliktów na tle ekonomicznym. Na przykład w Nysie w 1616 roku miał miejsce strajk czeladników tkackich wyzyskiwanych przez swych majstrów. Żądali oni przyznania obywatelstwa miejskiego i dopuszczenia do cechów wcharakterze mistrzów. Do protestu przyłączyli się czeladnicy kuśnierscy i szewscy. Nie uzyskawszy zakładanych celów, około 100 czeladników opuściło Nysę[4].

Rzemieślnicy obecni byli w Nysie oczywiście od początku jej istnienia. Budowa miasta, jego codzienne funkcjonowanie nie mogły się obejść bez tej kategorii fachowców. Namacalnymi dowodami obecności przedstawicieli różnych rzemiosł na terenie miasta są na przykład wzmianki dotyczące młynów, ław piekarskich, szewskich, jatek rzeźniczych, czy też mówiące o handlu suknem, płótnem, piwem itp. Spis podatkowy z 1424 roku podaje, że w Nysie funkcjonowało wówczas 390 rzemieślników uprawiających 36 rzemiosł, zgrupowanych w 17 organizacjach cechowych. Ocenia się, że wowym czasie Nysę mogło zamieszkiwać co najmniej 5000 mieszkańców. Wśród rzemiosł nyskich wiodącą rolę odgrywali wówczas sukiennicy (47 mistrzów), a także płóciennicy (20 mistrzów). Ważną rolę odgrywała także obróbka metali (kowale, ślusarze, ostrożnicy, nożownicy). Obróbka metalu była częściowo zmechanizowana. Duże zakłady o takiej specjalności powstawały poza murami miasta, po zachodniej stronie rzeki. Dla osady gdzie zajmowano się obróbką metali kolorowych, historycznie potwierdzona jest nazwa Miedniki; osada zlokalizowana na południe od miasta, na terenie obecnego Jeziora Nyskiego. W 1576 roku w Nysie było 28 cechów; w XVI wieku sukiennictwo traci swą czołową pozycję na rzecz płóciennictwa. Od 1571 roku funkcjonuje cech złotników i farbiarzy, a od 1611 r. cech szklarzy imalarzy[5]. W Nysie działali też na przykład kartownicy, czyli wytwórcy kart do gry. Duża ilość bardzo wyszukanych i „ekskluzywnych” specjalności rzemieślniczych potwierdza duże znaczenie Nysy na mapie gospodarczej ówczesnego Śląska oraz bogactwo jej mieszkańców. Na zdobnym kartuszu mapy Księstwa Nyskiego (określonego tu jako Księstwo Grodkowskie) z 1736 roku przedstawiono alegoryczne symbole gospodarki księstwa. Oprócz symboli odnoszących się do rolnictwa i hodowli (snopy zboża i konie na pastwisku) przedstawiono tu także proces bielenia rozłożonego na łące płótna (tak zwane blichowanie) oraz hutę szkła. Huty szkła funkcjonowały w południowej, górzystej i zalesionej części księstwa, na terenie obecnej Republiki Czeskiej. Są one potwierdzone historycznie dla okresu od XV do XVIII wieku dla takich miejscowości jak Mnichov, Skorosice, Vlcice, Kobyla. Znaleziska archeologiczne naczyń szklanych zterenu Nysy sugerują, że produkcja szkła mogła tu funkcjonować już od XIII lub XIII/XIV wieku[6].

Rozwój rzemiosła powiązany był ściśle z losami samej Nysy. Po bardzo pomyślnym gospodarczo okresie XV i XVI w. następowały pewne perturbacje wiążące się zburzliwą historią Śląska. Na przykład biskup Karol Habsburg na pocz. XVII w. zabronił przyjmowania do nyskich cechów protestantów[7]. Nysa w czasach reformacji była i miała pozostać ostoją wiary katolickiej, jako stolica biskupia. W I połowie XVII w. Nysa przeżywała wyraźny regres gospodarczy w związku z wojną 30-letnią. Dość powiedzieć, że z końcem wojny, w 1647 roku miasto liczyło zaledwie 3500 mieszkańców. II połowa tego stulecia to odrodzenie gospodarcze miasta. Ale w1708 roku w Nysie funkcjonowało tylko 19 cechów[8]. Po 1741 r., kiedy Nysa przeszła pod panowanie pruskie, zmienił się charakter miasta. Nowe granice państwowe ograniczyły dostęp do dotychczasowych rynków zbytu. Miasto utraciło opiekę biskupów isamorząd, w miejsce którego pojawił się pruski magistrat. Rzemiosło rozwijało się nadal, ale bardziej rozdrobnione, produkowało głównie na lokalny rynek, w dużej części dla potrzeb wojska. W 1797 roku wNysie istniało 46 cechów, w których zrzeszonych było 542 rzemieślników. Dla porównania – w 1756 r. liczba mieszkańców cywilnych miasta wynosiła 5284 i około 5000 wojskowych[9].

Organizacje cechowe w trakcie swego wielowiekowego istnienia wytworzyły wiele elementów związanych z bogatą obrzędowością, która towarzyszyła funkcjonowaniu danego cechu. Powstawało także w związku z tym wiele pięknych wyrobów dawnego rzemiosła, które kiedyś miały uświetnić organizowane przy różnych okazjach spotkania czy ceremonie, a dzisiaj zachowane w muzeum stanowią materialny ślad istnienia danego cechu. Jest to zasadniczo kilka kategorii wyrobów, które poniżej zostaną krótko przedstawione.

Wilkomy to ozdobne, ceremonialne naczynia, które służyły do spełniania uroczystych toastów na przykład podczas uczt związanych zprzyjmowaniem nowego członka, po przebyciu tak zwanych „wyzwolin” i otrzymaniu przez ucznia – terminatora statusu czeladnika – pełnoprawnego członka cechu. Pito z nich także przyjmując gości z innych miast – rzemieślników odbywających podróże czeladnicze wymagane dla doskonalenia zawodowego kunsztu. Była to wizytówka cechu, świadcząca o zamożności i prestiżu organizacji, zwykle zaopatrzona w pamiątkową inskrypcję[10]. W Muzeum w Nysie zachowało się kilkanaście takich zdobnych, wykonanych z cyny pucharów przynależnych do poszczególnych cechów rzemieślniczych.

Zawieszki do wilkomów, określane także jako szyldy lub wota. Były to cynowe lub srebrne plakietki najczęściej oowalnych kształtach. Pełniły podwójną funkcję – uświetniały wilkom, a jednocześnie dawały możliwość upamiętnienia własnej osoby przez odpowiednią inskrypcję. Fundowane były indywidualnie bądź zbiorowo na pamiątkę ważnych wydarzeń dotyczących cechu lub życia osobistego fundatora. Zwyczaj ich wykonywania upowszechnił się około połowy XVII wieku.

Skrzynie cechowe – wykonywane były najczęściej przez miejscowe warsztaty stolarskie, nyskich snycerzy i rzeźbiarzy. Cechy rzemieślnicze używały skrzynek do przechowywania cennych przedmiotów cechowych takich jak dokumenty (statuty, listy, przywileje, księgi, tłoki pieczętne, insygnia władzy, pieniądze). Były przechowywane w domach lub izbach cechowych pod opieką starszych cechu. Skrzynki sprawiali mistrzowie lub bractwo czeladników danego rzemiosła. Czasem cech mógł posiadać kilka lub kilkanaście skrzynek (według potrzeb). Bogactwo dekoracji stosowanej na skrzynkach świadczyło ozamożności danego cechu[11].

Godła cechowe jako tarcze trumienne (służyły do dekoracji trumien wtrakcie ceremonii pogrzebowej). Najczęściej była to para tarcz zgodłem danej organizacji cechowej. Występowały głównie wkrajach niemieckiego kręgu kulturowego od XVI do XIX w., choć zwyczaj ten sięgnął również Krakowa[12]. W Muzeum w Nysie zachowały się 4 pary wyszywanych tarcz.

Cechowe świeczniki procesyjne. Używano ich głównie podczas pogrzebów majstrów cechowych. W zespole zachowanym w Muzeum w Nysie znajduje się świecznik cechu krawców, świecznik cechu tkaczy, pary świeczników cechu rzeźników, stolarzy, kuśnierzy, szewców, kołodziejów, ślusarzy i cztery świeczniki cechu piekarzy[13].

Pieczęcie cechowe. Znamy kilkadziesiąt wizerunków nyskich pieczęci cechowych, które zachowały się w formie oryginalnego tłoka pieczętnego lub odcisku pieczęci. Zawierały one symbol cechu na który mogły składać się na przykład sceny pracujących rzemieślników, charakterystyczne narzędzia rzemieślnicze, wyroby danego rzemiosła, wyobrażenia symboliczne, patron cechu, czasem element herbu miejskiego – lilia. Pieczęcie miały znaczenie symboliczne, ale iczysto praktyczne[14].

Poniżej znajduje się lista cechów rzemieślniczych funkcjonujących w Nysie, sporządzona na podstawie zachowanych pieczęci iinnych wyrobów związanych zorganizacjami cechowymi oraz wzmianek przedstawionych w wybranych opracowaniach naukowych[15].

Rzemiosła „spożywcze”:
• Młynarze – reprezentowali rzemiosło spożywcze, ale i budowlane (młynarze zajmowali się też budową i naprawami młyna, świadczyli także usługi ciesielskie). Młyn Nysie wzmiankowany już w 1226 r.
• Krupiarze – wyrabiali kasze z ziarna zbóż (krupy, kasza gryczana, jaglana); często związani z młynarzami; znana pieczęć cechowa krupierzy nyskich z 1770 r..
• Piekarze – jedno z tak zwanych rzemiosł podstawowych – wypiek pieczywa i jego sprzedaż w tak zwanych ławach chlebowych istniejących na nyskim Rynku od okresu średniowiecza; czasem cech obejmował też piernikarzy icukierników; istnienie cechu piekarzy wNysie potwierdzone dla 1581 r.
• Piernikarze – wypiekali korzenne i miodowe pierniki, często w drewnianych, ozdobnych formach. W roku 1677 wrocławski arcybiskup Fryderyk Heski zapewnił piernikarzom nyskiego księstwa biskupiego prawo założenia własnego cechu. W nyskiej bazylice pw. św. Jakuba znajduje się podwójne epitafium obrazowe zmarłego w 1633 r. w wieku 58 lat piekarza piernikarza Georga Kehra i jego małżonki Suzanny, a także epitafium mistrza piernikarzy Hansa Hartlieba i jego obu małżonek Petronilli i Elizabethy z roku 1574 r. Pieczęć cechowa nyskich piernikarzy – 1681 r.
• Piwowarzy i słodownicy – w średniowieczu piwo warzono na własny użytek. Z czasem prawo do warzenia piwa stało się przywilejem nadawanym przez władcę wybranym miastom. Miasta produkcję piwa powierzały piwowarom. Słodownicy zajmowali się wyrobem słodu z ziaren jęczmienia i często zasiadali w jednym cechu z piwowarami.
• Rzeźnicy – zajmowali się ubojem zwierząt oraz oprawą i sprzedażą mięsa na tak zwanych jatkach. W Nysie jatki znajdowały się przy obecnej ul. Wyzwolenia. Często był to jeden z ważniejszych i zamożniejszych cechów w mieście – tak było i w Nysie, oczym świadczą liczne przechowywane w Muzeum w Nysie pamiątki cechowe, w tym barokowa rzeźba rzeźników nyskich – element dawnego, tak zwanego „ołtarza cechowego”. Potwierdzenie dla istnienia cechu z lat 1555 i 1592. W 1928 r. na dawnym Starym Mieście, przy tak zwanej „Mniszej Łące” wzniesiono pomnik ku czci rzeźników nyskich. Upamiętniał on obronę Nysy przed wojskami husyckimi w 1428 r. i bitwę, jaka rozegrała się właśnie w tym miejscu, kiedy to ponoć rzeźnicy nyscy w przebraniu wojsk chorwackich zaatakowali tyły husytów udając przybywającą do miasta odsiecz.

Rzemiosła drewna:
• Bednarze – zajmowali się wyrobem drewnianych naczyń klepkowych (beczki, wiadra, cebrzyki, balie). Jedną ze specjalizacji w ramach tego rzemiosła tworzyli wębornicy, którzy wyrabiali naczynia mniejsze (skopki, miski klepkowe). Pieczęć cechowa bednarzy nyskich z 1695 r.
• Stolarze – wyrób mebli; związani z nimi snycerze zajmowali się rzeźbieniem w drewnie; pieczęć cechowa z 1729 r.
• Kołodzieje – zwani również stelmachami – zajmowali się wyrobem drewnianych wozów i sań oraz części do nich, głównie kół. Po zbudowaniu drewnianej części wozu przekazywano go do okucia kowalowi, który wykonywał metalowe części wozu. W Muzeum w Nysie zachowany świecznik procesyjny cechu kołodziejów.
• Tokarze – zajmowali się mechaniczną obróbką drewna (w XVI w. wprowadzono napęd pedałowy do urządzenia tokarki). Początkowo często łączyli się też z innymi rzemiosłami. Pieczęć cechowa tokarzy nyskich z 1849 r.

Rzemiosła metalu:
• Kowale – wytwarzali przedmioty kute na gorąco z żelaza (narzędzia, broń, przedmioty codziennego użytku, okucia, kraty, podkowy). Pieczęć cechowa kowali z początku XVII w.
• Ślusarze – wyspecjalizowana gałąź kowalstwa zajmująca się obróbką metali na zimno. Wyrabiali zamki, klucze, kłódki, okucia, narzędzia; często łączyli się we wspólny cech z ostrożnikami (wytwórcami ostróg), rusznikarzami, zegarmistrzami. W zbiorach Muzeum w Nysie znajduje się bardzo duża kolekcja wyrobów ślusarskich (kraty, zawieszki, zamki do drzwi, itp.). Pieczęć cechowa ślusarzy nyskich z 1738 r.
• Nożownicy – cech wytwórców noży wzmiankowany w dokumencie z 1451 r.
• Blacharze – wyrabiali naczynia użytkowe i ozdobne, a także lampy, rynny, rzygacze zblachy. Zajmowali się też kryciem dachów blachą cynkową lub miedzianą; pieczęć cechowa z 1760 r.
• Kotlarze miedziani –wytwarzali przedmioty techniką młotkowania – wyklepywania z blachy miedzianej (zwani też miedziownikami); wytwarzali kotły, garnki, patelnie, dzbany, misy; pieczęć cechowa z początku XVIII w.
• Konwisarze – (inaczej odlewnicy) – wyrabiali przedmioty cynowe: konwie, dzbany, wazy, talerze, kubki. Wzbiorach Muzeum w Nysie zachowała się duża liczba wyrobów konwisarskich, często związanych z obrzędowością nyskich cechów rzemieślniczych.
• Ludwisarze – odlewnicy dzwonów; odlewali dzwony dla kościołów w Nysie i okolicznych miejscowościach.
• Rusznikarze, gwoździarze, mieczownicy i ostrożnicy, rusznikarze – zbrojmistrze – zajmowali się wyrobem i naprawą ręcznej broni palnej. Często towarzyszyli im sztyftarze (łożownicy), czyli wytwórcy drewnianych części broni – tzw. łoża; pieczęć cechowa z 1793 r.
• Gwoździarze – wyodrębnili się z kowalstwa; wyrabiali wszelakie gwoździe, także na przykład ze zdobnymi główkami. Rzadko tworzyli samodzielne cechy; pieczęć cechowa gwoździarzy nyskich zkońca XVIII w.

Rzemiosła skóry:
• Białoskórnicy – wyprawiali skóry wjasnych barwach na odzież i obuwie; wytwarzali m.in. zamsz; pieczęć cechowa z 1729 r.
• Czerwonoskórnicy, czyli tak zwani garbarze prości. Nazwa pochodzi od stosowanego garbnika – dębiny garbarskiej, nadającej skórze czerwonawy kolor. Wyprawiali skóry dla potrzeb szewców, kaletników, rymarzy, siodlarzy. Garbarnia w Nysie wzmiankowana w 1581 r.; znana pieczęć cechowa czerwonoskórników z II połowy XVII w.
• Szewcy – zajmowali się wyrobem i naprawą obuwia, czasem też wyprawiali skóry na potrzeby własnej produkcji (specjalizacje – cholewkarze i pantoflarze). Ławy szewskie na rynku w Nysie wzmiankowane już dla okresu średniowiecza. Znana pieczęć cechowa z1609 r.
• Kuśnierze – zajmowali się wyprawianiem i farbowaniem skór futerkowych oraz szyciem z nich odzieży, stąd ich symbolem był często błam futra; kuśnierze nyscy otrzymali własny statut w 1454 r.
• Rymarze – zajmowali się wyprawianiem skór i wyrabianiem z niej różnych części uprzęży końskiej (pasy, baty, rzemienie, także futerały na broń, czy sajdaki na przybory łucznicze); pieczęcie cechowe rymarzy nyskich z 1722 i 1851 r.
• Siodlarze – wyrób siodeł i elementów uprzęży do jazdy konnej; często we wspólnym cechu z rymarzami; nyska pieczęć cechowa siodlarzy z 1626 r.

Rzemiosła tkanin:
• Krawcy – szycie odzieży z tkanin i dzianin; zachowane pieczęcie cechowe z1677 i 1725 r., ponadto wzbiorach Muzeum w Nysie świecznik procesyjny i trumienne godła cechowe.
• Pończosznicy – dziewiarze; wytwarzali elementy odzieży z dzianiny, często spilśnianej – nakrycia głowy, wełniane koszule, rękawiczki, pończochy. Nyska pieczęć cechowa z końca XVIII w.
• Pończosznicy ręczni – zachowana pieczęć cechowa z II połowy XVII w.
• Płóciennicy – tkacze – zajmowali się tkaniem płótna z lnu i konopi; barchannicy – wyrabiali tkaniny bawełniane (nyscy barchannicy otrzymali statut w 1450 r.); pieczęć cechowa płócienników z 1611 r.
• Poszewnicy – płóciennicy – tkali lepsze gatunki płótna pościelowego; pieczęć cechowa nyskich poszewników z 1650 r.
• Sukiennicy – wyrabiali sukno z tkaniny wełnianej poddawanej spilśnieniu (folowaniu) w specjalnych młynach foluszniczych; XVI – XVII w. końcową obróbką sukna polegającą na usunięciu włosków specjalnymi nożycami zajmowali się postrzygacze sukna. Pieczęć cechowa sukienników nyskich z połowy XVI w.
• Powroźnicy – wyrabiali z lnu i konopi powrozy i sznury, także sieci rybackie i knoty do świec. Pieczęć cechowa powroźników nyskich z 1577 r.
• Farbiarze imaglownicy– zajmowali się barwieniem płótna, wełnianego sukna lub skóry. Rolą maglowników było prasowanie płótna po farbowaniu; pieczęć cechowa z połowy XVIII w.
• Owczarze – trudnili się zawodowo hodowlą owiec celem uzyskania surowca do wyrobu sukna. Pieczęć cechu owczarzy z rejonu księstwa nyskiego datowana na 1718 r.
• Pasamonnicy – wyrabiali ozdoby z atłasu, jedwabiu, złota i srebra do obszywania strojów świeckich iliturgicznych oraz wykańczania tkanin dekoracyjnych do mebli tapicerskich lub zasłon, obciągali jedwabiem drewniane guziki, stąd często tworzyli wspólny cech z guzikarzami; pieczęć cechowa pasamoników nyskich z połowy XVII w.
• Kapelusznicy – wyrabiali nakrycia głowy, głównie filcowe. Pieczęć cechowa nyskich kapeluszników z 1575 r., ponadto wzbiorach Muzeum w Nysie tarcza cechowa zdatą 1577.

Wyroby z kości i rogu:
• Grzebieniarze – wyrabiali grzebienie z rogu i kości służące do czesania, lub ozdobne do upinania włosów (często tworzyli wspólne cechy zrogownikami i różańcarzami); pieczęć cechowa grzebieniarzy nyskich z 1833 r.

Rzemiosła inne:
• Garncarze – zajmowali się wyrobem naczyń glinianych, także kafli piecowych. W zbiorach Muzeum w Nysie znajduje się zbiór ponad 1000 naczyń datowanych na okres od XIII do XVIII w., znalezionych na terenie centrum miasta w wyniku prowadzonych tu badań archeologicznych. Częstym motywem godła cechowego był wizerunek Adama i Ewy, jako „najdoskonalszych, boskich wyrobów z gliny”; taki wizerunek znajduje się i na nyskiej pieczęci z połowy XVIII w.
• Introligatorzy – zajmowali się oprawą, zszywaniem i sklejaniem ksiąg, które upowszechniły się wraz z rozwojem druku. Oprawy wykonywane z drewnianych, potem kartonowych okładek obciąganych skórami; pieczęć cechowa nyskich introligatorów z 1798 r.
• Kartownicy – karty do gry w Europie upowszechniły się w XIV – XV w. – początkowo wykonywane ręcznie, a od XV w. odbijane z matryc. W Nysie nie tworzyli odrębnego cechu (jedyny cech kartowników na Śląsku funkcjonował tylko we Wrocławiu).
• Łaziebnicy – pracowali w łaźniach miejskich; przygotowywali kąpiel i świadczyli usługi balwierskie (strzyżenie, golenie), także chirurgiczne (stawianie baniek, puszczanie krwi, przecinanie wrzodów); funkcjonowali tylko w dużych miastach. W Nysie w 1522 r. otrzymali godło nadane przez Króla Czech i Węgier Ludwika II Jagiellończyka.
• Malarze – malowali obrazy, malowidła ścienne, rzeźby, witraże itp.; tworzyli cechy tylko w większych miastach, często łączyli się ze stolarzami, rzeźbiarzami, pozłotnikami. W zbiorach Muzeum w Nysie zachowała się XIX-wieczna skrzynia cechowa malarzy nyskich.
• Murarze i kamieniarze – wznosili budowle, ponadto zajmowali się projektowaniem i „kosztorysowaniem” inwestycji. Nyska pieczęć cechowa z XVII w.
• Mydlarze i woskownicy – produkowali mydło z tłuszczu zwierzęcego, a także tanie świece łojowe. Woskownicy (świecarze) wyrabiali droższe świece w wosku; wytwarzali także ozdoby zwosku i mydła. Nyska pieczęć cechowa z 1797 r.
• Szklarze – zajmowali się szkleniem okien i wykonywaniem witraży; pieczęć cechowa z 1725 r. Poza organizacją cechu szklarzy nyskich, w południowej części księstwa nyskiego pracowali hutnicy szkła.
• Złotnicy – wyrabiali ozdoby i naczynia, często liturgiczne; pieczęć cechowa z 1571 r. Złotnicy nyscy aż do XVIII w. obok środowiska wrocławskiego, tworzyli główny na Śląsku ośrodek o tej specjalności[16].

Jeśli środowisko rzemieślników było zbyt mało liczne lub niezbyt zamożne, mogło tworzyć cechy razem z rzemieślnikami innych specjalności, tak zwane cechy zbiorowe (np. zespoły specjalności ślusarskich, drzewnych, skórniczych, itp.). Przykładem jest wymieniony wyżej nyski cech rusznikarzy, ostrożników, gwoździarzy i mieczowników. Świadectwem takiej organizacji jest też konew cechowa z 1890 r. malarzy, lakierników, puszkarzy i tapicerów z Nysy, Głuchołaz, Paczkowa i Grodkowa z herbami tych czterech miast.

W II połowie XIX wieku system rzemieślniczo-cechowy gospodarki chylił się ku upadkowi. Wzrastające uprzemysłowienie zdecydowanie zaczęło dominować w ekonomice miast i całych krajów. Masowa produkcja rozwijającego się przemysłu wypierała z rynku wyroby rzemiosła. Wskutek zmian prawnych coraz więcej rzemieślników prowadziło swoją działalność niezależnie, poza ramami organizacji cechowych, przez co traciły one na znaczeniu. Następowała coraz większa marginalizacja i rozdrobnienie rzemiosła. W Nysie, w XIX wieku funkcjonowały zakłady produkujące dla potrzeb wojska – fabryka karabinów i przędzalnia. Przemysł „cywilny” mógł rozwijać się wówczas tylko na terenie centrum, gdzie istniały wyłącznie niewielkie zakłady produkcyjne oraz poza pasem fortyfikacji, czyli na terenie Średniej Wsi, gdzie do dzisiaj funkcjonuje rejon przemysłowy Nysy. Cechy rzemieślnicze stopniowo zanikały, ale najczęściej w sposób „uporządkowany”, to jest poprzez podejmowane uchwał o rozwiązaniu danego cechu. Jako że przełom XIX i XX wieku to czas, kiedy w miastach powstawały muzea, często pamiątki cechowe były przekazywane właśnie tam. Stąd też i w zbiorach Muzeum w Nysie znajduje się do dzisiaj tak bogata kolekcja różnorodnych przedmiotów związanych z dawną obrzędowością cechów rzemieślniczych dawnej Nysy."


Przypisy:
[1] J. Kębłowski, Nysa. Śląsk w zabytkach sztuki, Wrocław 1972, s. 8 – 29
[2] Ibidem, s. 28
[3] T. Chrzanowski, Nyskie rzemiosło artystyczne od średniowiecza do połowy XIX wieku, [w]: Szkice Nyskie, t. 1, Opole 1974, s. 108
[4] J. Kębłowski, op.cit., s. 29
[5] T. Chrzanowski, op.cit,, s. 111
[6] M. Krawczyk, W. Romiński, Wyroby szklane zXIII –XVIII w. zbadań archeologicznych wNysie, [w]: Silesia Antiqua, t. 40, Wrocław 1999, s. 155
[7] J. Kębłowski, op.cit., s. 27
[8] Ibidem, s. 34
[9] Ibidem, s. 37–38
[10] J. Witecki, Zawieszki do wilkomów i obesłania cechowe, [w]: Zabytki cechów śląskich, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 2002, s. 295–296
[11] porównaj na przykład: T. Chrzanowski, op.cit., s 124–125; M. Kurżel- -Kraśna, Skrzynki cechowe [w]: Zabytki cechów śląskich, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 2002, s. 150
[12] K. Baraniuk, Skrzynie cechowe, [w]: Nyskie Szkice Muzealne, IV, Muzeum w Nysie 2011, s. 211–213; T. Fercowicz, Tarcze trumienne i pogrzebowe cechów i bractw, [w]: Zabytki cechów śląskich, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 2002, s. 207–208
[13] K. Rzepecka, Cechowe świeczniki procesyjne, [w]: Nyskie Szkice Muzealne, VI, Muzeum w Nysie 2013, s. 190–192
[14] D. Tomczyk, Nyskie pieczęcie cechowe od XV do XVIII wieku, w: Szkice Nyskie, t. 1. Opole 1974, s. 153 – 189; B. Marcisz, Cechowe pieczęcie i tłoki pieczętne, [w]: Zabytki cechów śląskich, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 2002, s. 19–145
[15] Katalogi wyżej wymienionych opracowań: D. Tomczyk, op.cit. s. 172– 189; B. Marcisz, op.cit. s. 27–145
[16] K. Rzepecka, Kielichy i pateny z bazyliki mniejszej pw. św. Jakuba w Nysie. Systematyka i interpretacja, [w]: Nyskie Szkice Muzealne, V, Muzeum wNysie 2012, s. 49–76 oraz: Kielichy z bazyliki mniejszej pw. św. Jakuba w Nysie – analiza wybranych zabytków, [w]: Nyskie Szkice Muzealne, VI, Muzeum w Nysie 2013, s. 144–178; tu dalsza lit.