Forum Historii Nysy

[ralf]

Zamieszczam artykuł pt. "Historia książek skonfiskowanych w 1960 r. w Wyższym Seminarium Duchownym w Nysie", którego autorką jest Bożena Smentek - obecny zastępca dyrektora Biblioteki Uniwersytetu Opolskiego. Artykuł ukazał się w "Biuletynie EBIB" nr 2/2005.


TREŚĆ ARTYKUŁU:

Książka jest świadectwem losów wielu pokoleń, jest nie tylko zapiskiem kart historii, ale także świadkiem współczesnych dziejów. Z jej kart dowiadujemy się o ważnych sprawach narodu. Oprócz określonych treści zawiera bardzo ciekawe informacje w postaci zapisków, notatek, pieczęci znajdujących się na jej stronicach.

Biblioteka Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego w dniu 21 września 2004 r. otrzymała 27 egzemplarzy ostemplowanych pieczęcią o treści: Skonfiskowana w 1960 r. przez władze PRL zwrócona Kościołowi w 1997 roku. Warto wyjaśnić sprawę tych zwróconych książek, tym bardziej, że czytelnicy korzystając ze zbiorów Biblioteki Wydziału Teologicznego w Opolu, natrafią na niektóre pozycje opatrzone taką pieczęcią. Wypadałoby, żeby wiedzieli, dlaczego niektóre z nich posiadają taką informację.

Historia losu tych 27 książek dotyczy akcji z sierpnia 1960 r. Zgodnie z decyzją Biura Politycznego, w dniach 22-24 sierpnia 1960 r. ponad 250 pracowników Urzędu Kontroli Prasy, WdSW [Wydziału do Spraw Wyznań] i kuratoriów, przeprowadziło kontrolę 67 bibliotek zakonnych i diecezjalnych seminariów duchownych. W jej trakcie skonfiskowano około 12 tysięcy książek[1]. Ta akcja została przeprowadzona niespodziewanie, w jednakowym terminie na terenie całej Polski, a więc także w Wyższym Seminarium Duchownym w Nysie-Opolu[2].

Biblioteka Seminaryjna w Nysie składała się wówczas z dwóch oddzielnych pomieszczeń. W pierwszym znajdował się księgozbiór skatalogowany, przede wszystkim podręczniki, skrypty i tym podobne informatory. Natomiast w drugim pomieszczeniu były książki nieskatalogowane, ułożone w stosy, głównie w języku niemieckim, które nie były pożyczane. Klerycy korzystali z nich sporadycznie, ponieważ udostępnianie literatury obcej często odbywało się w tamtych czasach w tajemnicy przed osobami "niepowołanymi".

Biskup Jan Bagiński pracował w Seminarium 17 lat, wtedy jako prefekt był jedynym przełożonym, oprócz ojca duchownego, ponieważ rektor przebywał w Opolu z najstarszym rocznikiem kleryków[3]. Pamięta dokładnie wizytacje władz PRL w latach 60. Początkowo kontrole miały charakter łagodny, ale potem stawały się bardziej ostre i wręcz brutalne.

W sierpniu 1960 r. kilkuosobowa grupa kontrolerów wyłamała siłą drzwi do biblioteki. W ramach tej "kontroli" zabrano około 60 książek. Niestety, nie zachował się żaden spis skonfiskowanych egzemplarzy. Zabierano książki bezpośrednio z regałów, sugerując się głównie tytułem, datą wydania oraz językiem, w jakim książka była napisana. Zabrano to, co uważano za słuszne i nielegalne na owe czasy.

Według biskupa Jana Bagińskiego, cała akcja była zorganizowana szybko i bardzo sprawnie. Trwała dwa dni. W całym kraju zebrano prawdopodobnie około 12 tysięcy książek. Skonfiskowane dzieła trafiły do Biblioteki Urzędu do Spraw Wyznań, o czym świadczy pieczęć widniejąca na stronie tytułowej każdej zwróconej książki o treści "Urząd do Spraw Wyznań. Biblioteka".

W ramach zmian ustrojowych, rozpoczętych w 1989 r., przemianę przechodził też wspomniany Urząd. W wyniku reorganizacji w 1997 r. Departament Wyznań Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji RP przekazał Kościołowi 1814 książek, które zostały skonfiskowane w 1960 r. Do przejęcia wydzielonego księgozbioru przeznaczonego do zwrotu, upoważniono księdza Krzysztofa Goneta, Dyrektora Biblioteki Metropolitalnego Seminarium Duchownego w Warszawie. W związku z tym, że Biblioteka Metropolitalna borykała się z własnymi problemami, akcja zwrotu książek opóźniała się. Trudności sprawiało również odnalezienie prawowitych właścicieli, bowiem okazało się, że wiele z ówczesnych bibliotek już dziś nie istnieje. Na podstawie czytelnych pieczęci lub rozszyfrowanych znaków własnościowych, 22 biblioteki otrzymały część zrabowanych woluminów. Obecnie książki te zostały wstępnie opracowane, w wyniku czego powstała komputerowa baza danych dostępna również przez Internet. Uroczyste przekazanie skonfiskowanych dzieł odbyło się podczas X Walnego Zgromadzenia Federacji Bibliotek Kościelnych FIDES we wrześniu 2004 r. w Warszawie.

W ten sposób Biblioteka Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego odzyskała 27 egzemplarzy zrabowanego księgozbioru. Dzięki czytelnym pieczęciom "Wyższe Seminarium Duchowne w Opolu. Biblioteka" nie było problemu z ustaleniem pierwszego właściciela.

Analizując zwrócone pozycje Bibliotece Wydziału Teologicznego w Opolu oraz innym bibliotekom zakonnym czy seminaryjnym, stwierdzono, że urzędnicy WdSW, Urzędu Kontroli Prasy, kuratorów skonfiskowali książki :

- dotyczące Akcji Katolickiej,
- poruszające kwestie społeczne,
- w języku polskim wydane za granicą,
- poświęcone żywotom świętych, szczególnie męczenników,
- poruszające zagadnienia związane z wychowaniem i szkolnictwem kościelnym,
- oraz czasopisma międzywojenne[4].

W skrócie można stwierdzić, że konfiskowano te dzieła, które w tytule miały między innymi następujące słowa: socjalizm, komunizm, materializm, bolszewizm, żydostwo, kwestie robotnicze i społeczne, akcja katolicka. Warto przypomnieć, że zorganizowana rewizja bibliotek seminaryjnych nie była zgodna z obowiązującymi wówczas przepisami prawa, bowiem delegacje wystawione w dniu 22 VIII 1960 r. upoważniały tylko do przeprowadzenia kontroli, a nie do zabierania czy konfiskowania zbioru[5].

Zwrócony do biblioteki księgozbiór został opracowany, odpowiednio zabezpieczony i ulokowany w magazynie bibliotecznym. Każda książka na karcie katalogowej otrzymała w strefie uwag cenną adnotację o skonfiskowaniu (treść widocznej na karcie tytułowej pieczęci). Zaplanowano także urządzenie wystawy w Bibliotece Teologicznej, aby osoby zainteresowane tematem mogły zapoznać się z losem książek, które po 44 latach powróciły na miejsce, którego nie powinny opuszczać.

Z 67 bibliotek tylko 22 otrzymały część zrabowanego majątku. W wielu przypadkach jest to tylko znikomy procent odzyskanych dzieł. Nie wiadomo, jaki los spotkał pozostałą część niezwróconych książek i prawdopodobnie nikt tego nie będzie wiedział. Można jedynie przypuszczać, że zostały utracone bezpowrotnie i już nigdy nie powrócą do prawowitych właścicieli. Zbiór, o którym jest mowa, przeszedł długą i skomplikowaną drogę. Od września 2004 r. znajduje się w Bibliotece Wydziału Teologicznego UO w Opolu.

Lista książek skonfiskowanych:
[1] KOWALSKI, K. ks. Św. Tomasz z Akwinu a czasy obecne. Poznań, 1935.
[2] HERIBERTO, J. Commentarium in Codicem luris Canonici. T. 2. Paderborn, 1954.
[3] HERIBERTO, J. Commentarium in Codicem luris Canonici, T. 3. Paderborn, 1955.
[4] VERWEYEN, J. Zurück zu Christus. Frankfurt am Main, 1947.
[5] SCHMIDT, W. Synthese der Religionen der asiatischen und der afrikanischen Hirtenwörter. Münster, 1955.
[6] RIEDMANN, A. Die Wahrheit des Christentum. Bd. 1. Die Warheit über Gott und sein Werk. Freiburg, 1952.
[7] RIEDMANN, A. Die Wahrheit des Christentum. Bd. 2. Die Warheit über Christus. Freiburg, 1952.
[8] RIEDMANN, A. Die Wahrheit des Christentum. Bd. 3. Die Warheit über die Kirche Jesu. Freiburg, 1955.
[9] RIEDMANN, A. Die Wahrheit des Christentum. Bd. 4. Die Warheit über die vier letzten Dinge. Freiburg, 1956.
[10] NÖTSCHER, F. Biblische Altertumskunde. Bonn, 1940.
[11] Leon XIII, Pius XI, Die sozialen Enzykliken Leos XIII und Pius XI "Rerum novarum" und "Quadragesimo Anno". Insbruck, Wien, München, 19--.
[12] BERTRAM, A. Charismen Priesterlicher Gesinnung und Arbeit. Freiburg im Breisgau, 1933.
[13] Leon XIII, Kundschreiben über die Arbaiterfrage. Freiburg im Breisgau, [1891] (2 egz.).
[14] ELTER, E. ks. Religia i jej nakazy. Konferencje rekolekcyjne dla inteligentnych mężczyzn. Kraków, 1933.
[15] RADEMACHER, A. Philosophisch-apologetische Grundlegung der Theologie. Tl. 1. Philosophische Grundlegung der Teologie. H. 1. Erkenntnistheoretische Propädeutik der Theologie. Bonn, 1931.
[16] RADEMACHER, A. Philosophisch-apologetische Grundlegung der Theologie. Tl. 1. Philosophische Grundlegung der Teologie. H. 2, Metaphysische Propädeutik der Theologie. Bonn, 1931.
[17] RADEMACHER, A. Philosophisch-apologetische Grundlegung der Theologie. Tl. 2. Grundlinien der Fundamentaltheologie. H. 2. Katholische Apologetik. Bonn, 1929.
[18] Chrześcijański ustrój społeczny. Londyn, 1945.
[19] ZEGARLIŃSKI, S. Zagadnienia społeczno-moralne. Cz. 1, Prawo własności. Kraków, 1911.
[20] GNATOWSKI, J. ks. Z Polski do Rzymu. Papież Pius XI. Warszawa, 19--.
[21] FÜLÖP-MILLER, R. Macht und Geheimnis der Jesuiten. Eine Kultur und Geistesgeschichte. Berlin, 1929.
[22] M.I. O. Maksymilian Maria Kolbe w sławie pośmiertnej. Fragmenty. Niepokalanów, 1954 (maszynopis).
[23] MESSNER, J. Die Soziale Frage der Gegenwart. Eine Einführung. Insbruck, Wien, München, 1934.
[24] BARTYNOWSKI, S. ks. Apologetyka podręczna. Obrona podstaw wiary katolickiej i odpowiedzi na zarzuty. Warszawa, [1948].
[25] MEYER, R.J. ks., Świat, w którym żyjemy. Kraków, 1929.

Czasopismo:
Der Oberschlesier. Monatsschrift für das heimatliche. Kulturleben 1934.

Przypisy:
[1] DUDEK, A. Państwo i Kościół w Polsce 1945--1970. Kraków, 1995, 128 s.
[2] KUCHARZ, E. (red.). Nasze kapłańskie drogi. Opole: Wydaw. św. Krzyża, 2000, s. 100-101.
[3] Informacje zebrane na podstawie wywiadu Bożeny Smentek przeprowadzonego z Księdzem Biskupem Janem Bagińskim w październiku 2004 r.
[4] KUPNY, J. (red.). Wyższe Śląskie Seminarium Duchowne 1924-2004. Katowice: Księgarnia św. Jacka, 2004, s. 296.
[5] Na podstawie potwierdzonego odpisu przechowywanego w Archiwum Archidiecezjalnym Warszawskim w teczce "Biblioteka-I". por. GONET, K. Książki, skonfiskowane przez Władze PRL w bibliotekach kościelnych w roku 1960, wracają do właścicieli [on-line]. 2004 [dostęp 23 października 2004]. Dostęp w World Wide Web http://www.fides.org.pl/1960/1960xkg.html.

Bibliografia:
1. DUDEK, A. Państwo i Kościół w Polsce 1945-1970. Kraków: PIT, 1995. ISBN 83-8621.
2. KUCHARZ, E. (red.). Nasze kapłańskie drogi. Opole: Wydaw. św. Krzyża, 2000. ISBN 83-907331-3-7.
3. KUPNY, J. (red.). Wyższe Śląskie Seminarium Duchowne 1924-2004. Katowice: Księgarnia św. Jacka, 2004. ISBN 83-7030-382-X.