Forum Historii Nysy

[ralf]

W tym temacie zostaną przedstawione budowle piętrzące wodę na terenie twierdzy nyskiej czyli obiekty hydrotechniczne zlokalizowane na ciekach i rowach fortecznych, które służyły do regulacji w nich poziomu wody. Dawna literatura niemiecka wszystkie takie obiekty nazywa mianem Schleuse, co czasem jest niepoprawnie tłumaczone na polski wyraz Śluza. Otóż w języku polskim termin Śluza określa budowlę hydrotechniczną umożliwiającą przepływanie statków między zbiornikami o różnych poziomach wód, natomiast obiektami regulującymi poziom piętrzenia wody w ciekach lub rowach fortecznych były de facto jazy i zastawki. Dlatego też, aby ujednolicić nazewnictwo i tym samym zachować przejrzystość posta, a także by nie używać niepoprawnych określeń, każdy rodzaj budowli piętrzacej wodę na terenie twierdzy, będę w tym poście nazywał skrótowo - BPW (BUDOWLA PIĘTRZĄCA WODĘ).

Nyska twierdza na przestrzeni wieków XVIII-XIX posiadała co najmniej 40 obiektów piętrzących wodę. Ich liczba radykalnie wzrosła po zdobyciu i zajęciu Nysy przez Prusaków w 1741 roku, po którym rozpoczęła się (roz)budowa twierdzy. Aby przedstawić lokalizacje i opisy poszczególnych BPW, posłużyłem się planem twierdzy Nysy z ok. połowy XIX wieku i to właśnie w stosunku do tego planu i okresu, z którego pochodzi, należy odnosić czytaną poniżej treść posta. Ilość BPW, ich położenie oraz numery, mogły bowiem na przestrzeni lat ulegać zmianom.

Ciekami, na których utworzono BPW były - Nysa Kłodzka (Glatzer Neisse) i Białka (Biele), a rowami fortecznymi - fosa okołobastionowa (niem. Hauptgraben), fosa rawelinowa i fosa zewnętrzna (niem. Vorgraben). Na rzece Nysie Kłodzkiej znajdowały się dwa jazy, a od roku 1876 dodatkowo zastawki pomiędzy filarami wybudowanego wówczas mostu kolejowego. W ciągu rzeczki Białki istniało ponad dziesięć BPW, reszta leżała na innych mniejszych ciekach lub w rowach fortecznych.

Głównym zadaniem BPW było utrudnienie lub uniemożliwienie nieprzyjacielskiej armii przedostania się na teren twierdzy/miasta poprzez zalanie rowów fortecznych i podtopienie/zabagnienie terenów zalewowych (tzw. inundacyjnych) znajdujących się na przedpolach twierdzy. Poza tym BPW umożliwiały pracę młynów i innych zakładów, których urządzenia funkcjonowały dzięki energii wodnej. BPW potrafiły także pełnić ważną rolę podczas powodzi. Również nie małe znaczenie miało spowolnienie przepływu wody w rzece, spowodowane wzniesieniem na niej BPW. Oczywiście często BPW pełniły jednocześnie funkcję połączeń mostowych.

W związku z powyższym, powstałe BPW, w szczególności te o znaczeniu strategicznym, zabezpieczano przed atakiem wrogich wojsk poprzez budowę przy nich stosownych dzieł obronnych. Przykładem tego są w Nysie zachowane do dziś dwie reduty - Kardynalska i Kapucyńska, które wzmacniały znajdujące się na rzece Nysie Kłodzkiej dwa jazy, odpowiednio - jaz nr 1 oraz jaz nr 16. Również nieistniejąca już od ponad 140 lat reduta Scharnhorst, znajdująca się przy wschodnim krańcu twierdzy, wzmacniała zlokalizowaną 300 m. wcześniej ważną BPW nr 14, która pierwotnie była osłaniana jedynie przez własne wschodnie obwałowania i dodatkową krótką fosę. Bardzo istotną BPW była ta o nr 10, którą specjalnie zabezpieczała zachowana do dziś Flesza Prudnicka.


Lokalizacja i opis BPW twierdzy nyskiej, którym oficjalnie przypisano numery:

№ 1
Została już opisana na Forum, pod linkiem: KLIK

№ 2
Przy odejściu Młynówki z Nysy Kłodzkiej, na wysokości dawn. parku Warmbrunna. Długość BPW wynosiła ok. 3,5 m.

№ 3
Na Młynówce, na wysokości dzis. ul. Mostowej. Zbudowana jako most umożliwiający przedostanie się z daw. Berlinerstrasse na Wyspę Młyńską.

№ 4
W północnej ścianie grodzy na rzeczce Białce, na terenie zewnętrznej fosy miejskiej - umożliwiała napełnienie jej wodą. Została zamurowana około 1870 r. Wspomniano o niej w poście pod linkiem: KLIK

№ 5
W południowej ścianie grodzy na rzeczce Białce, na terenie zewnętrznej fosy miejskiej - umożliwiała napełnienie jej wodą. Została zamurowana około 1870 r. Wspomniano o niej w poście pod linkiem: KLIK

№ 6a
W ciągu rzeczki Białki, na terenie daw. sailantu nr 24, przy wejściu do dzis. parku miejskiego, koło stojącego tam portalu bramnego, o którym mowa w temacie: KLIK.

№ 6b
W ciągu rzeczki Białki, przy wejściu do parku miejskiego, około 30 metrów na wschód od BPW nr 6a.

№ 7
W ciągu cieku Białki, u zbiegu czół rawelinu Jan (Rav. Johannes). Umożliwiała zalanie fosy rawelinowej po północnej stronie rawelinu Jan. Zlikwidowana około 1908 roku.

№ 8
W ciągu cieku Białki, pomiędzy wschodnim krańcem południowego czoła rawelinu Jan (Rav. Johannes), a północnym czołem kontrgardy nr 6. Umożliwiała zalanie fosy rawelinowej po południowej stronie rawelinu Jan. Zlikwidowana około 1908 roku.

№ 9
W ciągu cieku Białki, pomiędzy wschodnim krańcem południowego czoła rawelinu Jan (Rav. Johannes), a fosą okołobastionową. Regulowała dopływ Białki do centrum miasta. Zlikwidowana około 1908 roku.

№ 10
W poprzek zewnętrznej fosy miejskiej, pomiędzy Fleszą Prudnicką, a sailantem nr 12. Regulowała piętrzenie wody w zewnętrznej fosie miejskiej - różne dla części zachodniej i wschodniej.

№ 11
Na rzeczce Białce, przy rawelinie Mollwitz, naprzeciwko lewego czoła bastionu II. Zlikwidowana około 1875 roku. Od ok. 1883 roku był to obmurowany kanał, prawdopodobnie bez obiektu piętrzącego wodę.

№ 12a
Na rzeczce Białce, tuż przed rawelinem Mollwitz. Umożliwiała zalanie fosy rawelinowej po północnej stronie rawelinu Mollwitz. Zlikwidowana ok. 1875 roku. Od ok. 1883 roku był to obmurowany kanał bez obiektu piętrzącego wodę.

№ 12b
Na rzeczce Białce, tuż przed rawelinem Mollwitz. Umożliwiała zalanie fosy rawelinowej po południowej stronie rawelinu Mollwitz. Zlikwidowana ok. 1875 roku. Od ok. 1883 roku był to obmurowany kanał bez obiektu piętrzącego wodę.

№ 13
Na rzeczce Białce, przy lunecie nr 5 leżącej pomiędzy rawelinem Mollwitz a sailantem nr 4. Umożliwiała zalewanie fosy rawelinowej. Zlikwidowana ok. 1875 roku. Około 1883 roku był to kanał obmurowany, prawdopodobnie bez obiektu piętrzącego wodę.

№ 14
Jednocześnie połączenie mostowe między przeciwstrażą (enwelopą) dzieła koronowego wrocławskiego, a obwałowaniami (Retranchement) jazu nr 14. W roku 1758 w czasie oblężenia twierdzy nyskiej przez wojska austriackie, budowla uległa zniszczeniu. Po remoncie została lepiej osłonięta. Zlikwidowana ok. 1875 roku.

№ 15
Prawdopodobnie nosiła później nr 33. Leżała przy prawym brzegu rzeki Nysy Kłodzkiej, tuż poniżej jazu nr 16. Odprowadzała wodę z fosy znajdującej się przy lunecie nr 1 i 2 do rzeki Nysy Kłodzkiej. Istniała co najmniej do 1879 roku.

№ 16
Została już opisana na Forum, pod linkiem: KLIK

№ 17
Przy prawym czole rawelinu Berlin. Regulowała przepływ wody pomiędzy fosą okołobastionową, a fosą rawelinową. Zlikwidowana do roku 1879.

№ 18
Tuż przed rawelinem Berlin, obok Wielkiego Młyna. Regulowała przepływ wody pomiędzy fosą rawelinową, a Młynówką. Pozostałości po niej usunięto do 1879 roku.

№ 19
W ciągu obwałowań jerozolimskich wewnętrznych (kleszczowych), przy kleszczu północnym. Umożliwiała (wraz z BPW nr 20) spiętrzenie wody na przedpolu twierdzy, tj. zalanie terenu inundacyjnego na czas wojny.

№ 20
W ciągu obwałowań jerozolimskich wewnętrznych (kleszczowych), przy kleszczu południowym. Umożliwiała (wraz z BPW nr 19) spiętrzenie wody na przedpolu twierdzy, tj. zalanie terenu inundacyjnego na czas wojny.

№ 21
Lokalizacja nieznana.

№ 22
Lokalizacja nieznana.

№ 23
W nasypie pomiędzy terenem zalewowym wokół Reduty Kapucyńskiej, a stawem zalewowym, który przed 1860 rokiem znajdował się w miejscu Szkoły Wojennej i należącego do niej parku.

№ 24
Łączyła teren zalewowy wokół murów Reduty Kapucyńskiej z terenem zalewowym po zewnętrznej stronie Obwałowań Kapucyńskich. Zbudowana w okresie 1748-56. Zlikwidowana ok. 1878 r.

№ 25
W wale pomiędzy terenem zalewowym po zewnętrznej stronie Obwałowań Kapucyńskich, a rzeką Nysą Kłodzką, mniej więcej na wysokości dzis. mostu Bema. Umożliwiała zgromadzenie wody na ww. terenie zalewowym.

№ 26
Na połączeniu zewnętrznej fosy miejskiej z ciekiem Białki, ok. 170 metrów przed dawnym młynem (Viehweger Mühle) przy ul. Zamoyskiego. Zlikwidowana około 1875 roku.

№ 27
Na połączeniu zewnętrznej fosy miejskiej z rowem, który rozciągał się południkowo pomiędzy obwałowaniami BPW nr 14, a redutą Scharnhorst. Zlikwidowana około 1875 roku.

№ 28
Na połączeniu zewnętrznej fosy miejskiej z rowem obwałowań BPW nr 14. Zlikwidowana około 1875 roku.

№ 29
Przy ujściu do rzeki Nysy Kłodzkiej rowu fortecznego ciągnącego się południkowo wzdłuż wschodniej ściany obwałowań BPW nr 14. Zlikwidowana około 1875 roku.

№ 30
Przy ujściu do Nysy Kłodzkiej fosy miejskiej zewnętrznej, przy wschodnim krańcu enwelopy wrocławskiej. Budowla była jednocześnie połączeniem mostowym pomiędzy wspomnianą enwelopą, a północną częścią obwałowań BPW nr 14. Zlikwidowana ok. 1875 roku.

№ 31
W fosie rawelinowej, pomiędzy rawelinem Fürsten, a rawelinem Berlin. Istniała do ok. 1925 roku.

№ 32
Pomiędzy fosą okołobastionową przy bastionie X, a fosą przy enwelopie wrocławskiej, na wysokości istniejącego do lat 30. XX w. drewnianego mostu wrocławskiego.

№ 33
W enwelopie Wrocławskiej, pomiędzy fosą dzieła koronowego (wrocławskiego) a rzeką Nysą Kłodzką. Tuż poniżej BPW nr 16.

№ 34
W enwelopie Wrocławskiej, pomiędzy fosą dzieła koronowego (wrocławskiego) a rzeką Nysą Kłodzką. Mniej więcej na wysokości dzis. mostu Bema.

№ 35
Pomiędzy fosą okołobastionową, a fosą rawelinową. W lewym ramieniu kontrgardy (przeciwstraży) nr 1, obok rawelinu Breslau. Zlikwidowana przed 1881 r.


Lokalizacja i opis BPW twierdzy nyskiej, którym oficjalnie nie przypisano numerów:

● Dwie BPW we wschodniej części obwałowań Reduty Kapucyńskiej.

● Jedna BPW przy lewym brzegu rzeki Nysy Kłodzkiej, tuż przed jazem nr 16. Łączyła rzekę Nysę Kłodzką z terenem zalewowym znajdującym się wokół Reduty Kapucyńskiej, po wewnętrznej stronie Obwałowań Kapucyńskich.

● Jedna BPW przy półbastionie Grodkowskim, łącząca fosę Obwałowań Wysokich z rzeką Nysą Kłodzką. Powstała prawdopodobnie w 1786 r.

● Jedna BPW w ujściu rowu odciekowego na terenie fabryki prochu w dzis. parku miejskim do fosy miejskiej zewnętrznej. BPW jest zaznaczona na planie fabryki prochu z 1828 r. (jako tzw. mały jaz) pod linkiem: KLIK

● Jedna BPW na terenie Obwałowań Kolejowych, w ciągu rzeczki Białki, przy placu broni przed kurtyną bastionu XI. Powstała ok. 1879 roku. Służyła do zalewania fosy po wschodniej stronie Obwałowań Kolejowych.

● Dwie BPW w fosie po wschodniej stronie Obwałowań Kolejowych. Powstały ok. 1879 roku. Służyły do zalewania tejże fosy.

● Jedna BPW przy ujściu fosy po wschodniej stronie Obwałowań Kolejowych do rzeki Nysy Kłodzkiej. Powstała ok. 1879 r. Służyła do zalewania tejże fosy.


Opracował: ralf
Na podstawie:
[1] Plan twierdzy Nysa, Plan der Festung Neisse, gez: vom Pulzner im Jahre 1851, Neisse den 23 Juni 1851, Prittwitz - Major und Platz-Ingenieur.
[2] Plan twierdzy Nysa, „Plan der Festung Neisse 1783”.
[3] Klose Arwed, „Festung Neisse”, Hagen 1980, s. 326-330 oraz załącznik: Plan 1 - Rekonstruktion der Festungsanlagen von Neisse um 1796 mit den zwischen 1811 und 1875 entstandenen Aussenwerken (in Schraffur angedeutet).

---

Plan budowli piętrzących wodę w Twierdzy Nysa w poł. XIX wieku.jpg

Plik ściągnięto 13 raz(y) 5,31 MB