Forum Historii Nysy

[ralf]

Około roku 1640 w pobliżu kościoła św. Piotra i Pawła powstała stacja zaopatrzenia miasta Nysy w wodę o nazwie "Wasserkunst" (tłum. "Wodny kunszt"), której częścią była pompownia zaopatrująca w wodę kilka publicznych studni oraz zdrojów ulicznych w centrum miasta. Pompownia ta była napędzana przez koło wodne kanału Białki, który dodatkowo zaopatrywał miasto w wodę użytkową o dobrej jakości, mimo że nie przechodziła ona procesu filtracji. Z biegiem czasu zintensyfikowała się uprawa pól, zwiększyła się ilość przedsiębiorstw komercyjnych i co za tym idzie ilość odprowadzanych do rzek ścieków. Miało to wpływ na jakość wody. Konsekwencją tego były coraz częściej pojawiające się epidemie. Skłoniło to władze miasta w roku 1875 do skontaktowania się z firmą "J. & A. Aird & Marc" z Berlina w celu zaprojektowania i budowy nowych wodociągów dla miasta. Według dokładnych badań przeprowadzonych przez profesora dr Römera i profesora dr Polecka przed 1875 rokiem, pobór wody źródlanej (wypływającej samoistnie z ziemi) nie był możliwy, dlatego też rozważano pobór wód gruntowych (podziemnych) i zlecono przeprowadzenie szczegółowych badań wstępnych w tym kierunku. Biorąc pod uwagę fakt, że rzeka Nysa Kłodzka była źródłem energii wodnej, podjęto badania nad wodą gruntową w takim punkcie, który umożliwiłby wykorzystanie siły wodnej rzeki dzięki różnicy jej poziomu. Najlepszym takim miejscem była śluza nr 16 i jej jaz z różnicą poziomu luster wody wynoszącą ok. 3 m. Odwierty w tym miejscu dały bardzo korzystne rezultaty, ponieważ bogate w wodę podłoże składało się w całości z czystej żwirowej gleby. Utworzony w tym miejscu odwiert testowy wykazał możliwość ciągłego uzyskiwania wystarczająco dużej ilości dobrej jakościowo wody, pochodzącej ze strumienia wody gruntowej. Ponieważ skład chemiczny i temperatura badanej wody były zadowalające, wyżej wymienione przedsiębiorstwo przedstawiło władzom miejskim projekt zakładu, który opierał się na wykorzystaniu wód podziemnych (gruntowych) wydobywanych przy śluzie nr 16 przy wykorzystaniu energii wodnej pochodzącej z rzeki Nysy Kłodzkiej. Urząd Fortyfikacji udzielił zezwolenia na użytkowanie terenu fortyfikacyjnego jakim była okolica śluzy nr 16 oraz pozwolił na wykorzystanie energii wodnej, tak aby projekt mógł być od razu realizowany. Budowa fundamentów turbinowni w obfitym w wodę podłożu wymagała odpowiedniego uszczelnienia wykopu i jego obetonowania. Budowa nowego zakładu wodociągowego trwała od 1878 do 1879 roku. Został on oddany do użytku we wrześniu 1879 roku (dzisiaj w jego miejscu stoi elektrownia wodna przy ul. Armii Krajowej 27). W nowo powstałym zakładzie (zał. 2-5) wody gruntowe przedostawały się do dwóch studni filtracyjnych o średnicy 3 metrów, które znajdowały się na głębokości 4,5 m. i były ze sobą połączone glinianym perforowanym rurociągiem o średnicy 300 mm, pośrodku którego znajdowała się studzienka ssąca, z której zebrana z dwóch studni filtracyjnych woda wędrowała do pomp. Dzięki takiemu rozwiązaniu pompy mogły z łatwością dostarczać miastu 3000 m3 wody dziennie. Zakład posiadał zasilane przez dwie turbiny trzy pompy podwójnego działania, z których dwie były w jednoczesnym użyciu, a trzecia nie pracowała i była przeznaczona jako rezerwa. Turbiny wykonano zgodnie z opatentowaną konstrukcją profesora Finka z Berlina, każda z nich dostarczała pompowni moc 30 koni mechanicznych przy sprawności 75 % i średniej różnicy poziomów luster wody (przed i za jazem) wynoszącej około 3 metry. Jeśli różnica poziomów wody była wyraźna to pracowała tylko jedna turbina, a druga służą wtenczas jako rezerwa. Jeśli natomiast różnica poziomów wody była mniejsza, co zachodziło podczas powodzi, to w użyciu były obie turbiny i w najbardziej niekorzystnych warunkach były w stanie utrzymać całą instalację w normalnej pracy. Każda turbina w normalnych warunkach zużywała 1 m3 wody na sekundę przy 44 obr/min. Woda z rzeki dostawała się do komór turbin przez krótki zakrzywiony kanał zaopatrzony w kratownicę służącą do zatrzymywania ciał obcych oraz lodu w zimie. Kanał ten rozgałęział się na dwa dłuższe kanały, którymi woda wpadała z powrotem do rzeki poniżej jazu. Budynek, w którym zainstalowane były turbiny i pompy (turbinownia) znajdował się w obrębie muru obronnego biegnącego wzdłuż prawego brzegu rzeki. Z tego względu konieczne było wyposażenie tego budynku w otwory strzelnicze, a zadaszenie wykonano w formie odpornej na bombardowanie, używając w tym celu żelaznych dwuteowników oraz ziemi. Dwie pracujące jednocześnie pompy były w stanie dostarczyć 3000 m3 wody dziennie, tj. 150 litrów wody dziennie na jednego mieszkańca miasta, które liczyło wtenczas 20000 ludzi. Na lewym brzegu rzeki Nysy Kłodzkiej, przy Forcie Prusy, na wysokości ok. 29 metrów od lustra wody w rzece Nysie, utworzono ziemny, sklepiony zbiornik wodny, który był w stanie zgromadzić w dwóch osobnych komorach 1500 m3 wody i był zasilany przez żelazny przepust przeciągnięty nad rzeką przy śluzie nr 16 (obok zakładu wodociągowego), który miał długości 140 metrów i średnicę 275 mm. Mieszkańcy płacili za wykorzystaną wodę według szacunków lub według odczytu wodomierzy, które dostarczał im zakład wodociągowy. Wzrosty poziomu wody w rzece Nysie Kłodzkiej, które nastąpiły w roku 1879, a także bardzo niekorzystne warunki lodowe tamtej zimy, nie spowodowały żadnych uszkodzeń zakładu wodociągowego, który cały czas pracował w sposób normalny. W 1905 roku przy zakładzie wodociągowym powstała elektrownia wodna (zał. 6-7). W roku 1907 do instalacji zakładu wodociągowego przyłączono nową studnię artezyjską o głębokości 183 metrów, gdyż zasoby wody w dotychczasowo eksploatowanych studniach zmniejszyły się. Utworzenie nowej studni znacznie poprawiło zaopatrzenie miasta w wodę. Instalacja zakładu wodociągowego działała w swej niemal pierwotnej postaci nieprzerwanie do 1915 roku. Rosnąca z czasem zawartość żelaza i manganu w wodach gruntowych spowodowała konieczność oczyszczania wody dostarczanej przez zakład wodociągowy. Realizację projektu oczyszczania wody z tych pierwiastków oparto na konkursie zorganizowanym przez firmę "Permutit A.-G." z Berlina. Odtąd woda dla celów miejskich przechodziła przez specjalne filtry, które usuwały z niej nadmiar wspomnianych pierwiastków, po uprzednim zastosowaniu środków chemicznych. Następnie zburzono starą turbinownię, a w jej miejscu wzniesiono w latach 1915-1917 nową elektrownię wodną (zał.8) wyposażoną w jedną turbinę o mocy około 470 KM, która od tej pory wykorzystywana była wyłącznie do wytwarzania energii elektrycznej zasilającej miasto w oświetlenie. Od tego czasu miasto było zaopatrywane w wodę poprzez pompy odśrodkowe napędzane elektrycznie. W wyniku kolejnej rozbudowy elektrowni wodnej rozpoczętej w 1923 roku, pompownia, która wcześniej znajdowała się w zakładzie przy śluzie nr 16 została umieszczona w nowo powstałym budynku, tj. w zakładzie uzdatniania wody przy ul. Mazowieckiej (zał. 9-11), gdzie jednocześnie utworzono warsztat oraz trzy mieszkania zakładowe. Dzięki tej rozbudowie uzyskano przestrzeń do zainstalowania w elektrowni przy śluzie nr 16 drugiej turbiny, zmniejszono ilość osób potrzebnych do obsługi zakładu oraz obniżono zużycie energii elektrycznej. Po przeprowadzonej rozbudowie zakładu jego wydajność zwiększyła się do 4800 m3 wody na dzień. Wcześniej było to ok. 3600 m3 wody na dzień, a roczna wydajność wynosiła około 900 000 m3. Nowy zakład wodociągowy spełniał wszystkie wymagania i bez wysiłku oraz z zachowaniem pełnej higieny zaspokajał potrzeby mieszkańców miasta. W roku 1924 znacznie rozbudowano miejską sieć wodociągową, wskutek przyłączenia do miasta przedmieść w okolicy tzw. Bramy Prudnickiej oraz Stawu Łódkowego, a także terenów Nowej Wsi (Mittelneuland).


Opracowano na podstawie:
[1] "Das Wasserwerk für die Stadt Neisse" [w:] "Deutsche Bauzeitung", 1880 r., nr 33, str. 171.
[2] Erwin Stein i in., "Neisse mit Anhang Stadt und Bad Ziegenhals", tom XIV - "Neisse mit Anhang Stadt und Bad Ziegenhals". Berlin-Friedenau 1925, str. 63.

---

(zał.1) Współczesne zdjęcie satelitarne.jpg Na zielono zaznaczono dzisiejszą elektrownię wodną przy ul. Armii Krajowej 27, gdzie w okresie lat 1879-1923 znajdował się zakład wodociągowy. Na pomarańczowo zaznaczono nowy zakład uzdatniania wody przy ul. Mazowieckiej 1, który powstał ok. 1924 r.

Plik ściągnięto 18 raz(y) 1,3 MB

(zał.2) Rok 1880. Plan sytuacyjny zakładu wodociągowego przy śluzie nr 16.jpg

Plik ściągnięto 24 raz(y) 367,63 KB

(zał.3) Rok 1880. Przekrój poziomy przez budynek zakładu wodociągowego przy śluzie nr 16.jpg

Plik ściągnięto 19 raz(y) 515,76 KB

(zał.4) Rok 1880. Przekrój podłużny przez budynek zakładu wodociągowego przy śluzie nr 16.jpg

Plik ściągnięto 19 raz(y) 589,01 KB

(zał.5) Rok 1880. Przekrój poprzeczny przez budynek zakładu wodociągowego przy śluzie nr 16.jpg

Plik ściągnięto 20 raz(y) 620,41 KB

(zał.6) Lata 1905-1915. Widok z lewegu brzegu rzeki Nysy Kłodzkiej na budynek zakładu wodociągowego wraz z elektrownią wodną przy śluzie nr 16.jpg

Plik ściągnięto 42 raz(y) 461,9 KB

(zał.7) Lata 1905-1915. Po prawej stronie zakład wodociągowy wraz z elektrownią wodną. W tle budynek rzeźni miejskiej.jpg

Plik ściągnięto 37 raz(y) 1,51 MB

(zał.8) Po roku 1915. Widok na przebudowany budynek elektrowni wodnej, w którym do ok. 1924 roku mieścił się zakład wodociągowy.jpg W tle budynek rzeźni miejskiej.

Plik ściągnięto 22 raz(y) 723,66 KB

(zał.9) Po roku 1924. Widok z lewego brzegu rzeki Nysy Kłodzkiej w okolicy mostu Bema na budynek nowego zakładu uzdatniania wody przy ul. Mazowieckiej.jpg

Plik ściągnięto 35 raz(y) 821,69 KB

(zał.10) Ok. połowy lat 20. XX w. Przekrój poziomy przez budynek zakładu uzdatniania wody przy ul. Mazowieckiej.jpg

Plik ściągnięto 31 raz(y) 3,37 MB

(zał.11) Ok. połowy lat 20. XX w. Przekrój podłużny przez budynek zakładu uzdatniania wody przy ul. Mazowieckiej.jpg

Plik ściągnięto 46 raz(y) 3,09 MB

[ralf]

Zdjęcia budynku elektrowni wodnej przy dawnej śluzie nr 16 wykonane w 1984 roku.

---

(zdj.3) Rok 1984. Elektrownia wodna w Nysie.jpg

Plik ściągnięto 6 raz(y) 1,57 MB

(zdj.4) Rok 1984. Elektrownia wodna w Nysie.jpg

Plik ściągnięto 9 raz(y) 1,61 MB

(zdj.5) Rok 1984. Elektrownia wodna w Nysie. Mechanizm podnoszenia zasuw.jpg

Plik ściągnięto 8 raz(y) 1,81 MB

(zdj.6) Rok 1984. Elektrownia wodna w Nysie.jpg

Plik ściągnięto 13 raz(y) 1,59 MB

(zdj.7) Rok 1984. Elektrownia wodna w Nysie.jpg

Plik ściągnięto 11 raz(y) 1,87 MB

(zdj.8) Rok 1984. Elektrownia wodna w Nysie.jpg

Plik ściągnięto 11 raz(y) 1,79 MB

(zdj.9) Rok 1984. Elektrownia wodna w Nysie. Tablica rozdzielcza.jpg

Plik ściągnięto 9 raz(y) 1,6 MB

(zdj.10) Rok 1984. Elektrownia wodna w Nysie. Regulator obrotów turbiny firmy Fritz Neuracyer.jpg

Plik ściągnięto 12 raz(y) 1,66 MB

(zdj.11) Rok 1984. Elektrownia wodna w Nysie. Regulator obrotów turbiny.jpg

Plik ściągnięto 10 raz(y) 1,62 MB

(zdj.12) Rok 1984. Elektrownia wodna w Nysie. Przekładnia turbozespołu zespołu firmy Vulcan-Werke.jpg

Plik ściągnięto 9 raz(y) 1,52 MB

(zdj.13) Rok 1984. Elektrownia wodna w Nysie. Przekładnia turbozespołu zespołu firmy Vulcan-Werke.jpg

Plik ściągnięto 12 raz(y) 1,66 MB

(zdj.14) Rok 1984. Elektrownia wodna w Nysie. Generator prądu trójfazowego firmy Brown Bovesi.jpg

Plik ściągnięto 10 raz(y) 1,75 MB

(zdj.15) Rok 1984. Elektrownia wodna w Nysie. Generator prądu stałego firmy Brown Bovesi 1915 r.jpg

Plik ściągnięto 9 raz(y) 1,95 MB

(zdj.16) Rok 1984. Elektrownia wodna w Nysie. Regulator obrotów turbiny firmy Briegleb, Hansen & Co., 1915 r.jpg

Plik ściągnięto 8 raz(y) 1,66 MB

(zdj.17) Rok 1984. Elektrownia wodna w Nysie. Zespół generatora II prądu trójfazowego firmy Brown Bovesi, 1915 r.jpg

Plik ściągnięto 10 raz(y) 1,41 MB

(zdj.18) Rok 1984. Elektrownia wodna w Nysie. Generator prądu trójfazowego firmy SSW.jpg

Plik ściągnięto 10 raz(y) 2,12 MB

(zdj.19) Rok 1984. Elektrownia wodna w Nysie. Generator prądu trójfazowego firmy SSW.jpg

Plik ściągnięto 6 raz(y) 1,82 MB

(zdj.20) Rok 1984. Elektrownia wodna w Nysie. Urządzenie pomiarowe.jpg

Plik ściągnięto 9 raz(y) 1,44 MB

[ralf]

Przedwojenne zdjęcie zakładu uzdatniania wody przy ul. Mazowieckiej. Po prawej stronie fotografii stoi wieża rzeźni miejskiej, a po lewej stronie budynki kolejowe.

---

Zakład uzdatniania wody przy ul. Mazowieckiej. Zdjęcie przedwojenne.jpg

Plik ściągnięto 15 raz(y) 2,57 MB

[ralf]

Fotografie wykonane przed rokiem 1917 podczas prac przy przebudowie elektrowni wodnej na Nysie Kłodzkiej przy śluzie nr 16.

---

[1] Prace przy elektrowni wodnej na śluzie nr 16.jpg

Plik ściągnięto 7 raz(y) 567,72 KB

[2] Prace przy elektrowni wodnej na śluzie nr 16.jpg

Plik ściągnięto 6 raz(y) 731,19 KB

[3] Prace przy elektrowni wodnej na śluzie nr 16.jpg

Plik ściągnięto 9 raz(y) 648,55 KB

[4] Prace przy elektrowni wodnej na śluzie nr 16.jpg

Plik ściągnięto 5 raz(y) 589,05 KB

[5] Prace przy elektrowni wodnej na śluzie nr 16.jpg

Plik ściągnięto 7 raz(y) 698,52 KB

[6] Prace przy elektrowni wodnej na śluzie nr 16.jpg

Plik ściągnięto 10 raz(y) 806,66 KB

[7] Prace przy elektrowni wodnej na śluzie nr 16.jpg

Plik ściągnięto 6 raz(y) 481,97 KB

[8] Prace przy elektrowni wodnej na śluzie nr 16.jpg

Plik ściągnięto 5 raz(y) 462,16 KB

[9] Prace przy elektrowni wodnej na śluzie nr 16.jpg

Plik ściągnięto 6 raz(y) 885,09 KB

[10] Prace przy elektrowni wodnej na śluzie nr 16.jpg

Plik ściągnięto 5 raz(y) 803,51 KB

[ralf]

Budynek elektrowni wodnej wybudowany w latach 1915-1917.

---

Elektrownia wodna przy śluzie nr 16.jpg

Plik ściągnięto 14 raz(y) 2,56 MB

[ralf]

Fotografia przedstawiająca wizytę magistratu i radnych miejskich w nowej elektrowni wodnej przy dzis. ul. Armii Krajowej w dniu 26 kwietnia 1926 roku. Zdjęcie wykonał nyski fotograf Riedel.

---

Wizyta magistratu i radnych miejskich w nowej elektrowni wodnej przy dzis. ul. Armii Krajowej w dniu 26 kwietnia 1926 roku. Zdjęcie wykonał nyski fotograf Riedel.jpg

Plik ściągnięto 17 raz(y) 1,52 MB

[ralf]

Nazwy producentów urządzeń (generator, turbozespół) w elektrowni wodnej przy ul. Armii Krajowej. Zdjęcia zrobiono za zgodą w 2023 r.

---

(zdj.1) Tabliczka na urządzeniu w elektrowni wodnej przy ul. Armii Krajowej [fot. Komarov, 2023 r.].jpg

Plik ściągnięto 1 raz(y) 208,76 KB

(zdj.2) Tabliczka na urządzeniu w elektrowni wodnej przy ul. Armii Krajowej [fot. Komarov, 2023 r.].jpg

Plik ściągnięto 1 raz(y) 221,2 KB

(zdj.3) Korpus urządzenia w elektrowni wodnej przy ul. Armii Krajowej [fot. Komarov, 2023 r.].jpg

Plik ściągnięto 1 raz(y) 201,88 KB

[ralf]

Zdjęcia nowego budynku zakładu uzdatniania wody przy dzis. ul. Mazowieckiej, wykonane ok. 1924 r.

---

Ok. 1924 r. Nowo wybudowany budynek zakładu uzdatniania wody przy dzis. ul. Mazowieckiej (elewacja północna).jpg

Plik ściągnięto 3 raz(y) 1,31 MB

Ok. 1924 r. Nowo wybudowany budynek zakładu uzdatniania wody przy dzis. ul. Mazowieckiej (elewacja południowa).jpg

Plik ściągnięto 5 raz(y) 845,82 KB

[ralf]

Przedwojenny widok na budynek elektrowni wodnej przy dzis. ul. Armii Krajowej.

---

Elektrownia wodna przy ul. Armii Krajowej (okres przedwojenny).jpg

Plik ściągnięto 8 raz(y) 2,28 MB