Forum Historii Nysy

[ralf]

Zamieszczam biografię Alfreda Hadelta (1879-1951), której autorem jest dr Grzegorz Grajewski. Materiał ukazał się w „Polskim słowniku biograficznym konserwatorów zabytków”, w zeszycie 5, wydanym przez Narodowy Instytut Dziedzictwa - Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków, w 2016 r. w Warszawie, s. 40.


"Alfred Hadelt był ksiądzem, historykiem i krytykiem sztuki, konserwatorem zabytków prowincji górnośląskiej.

Ur. 27 VI 1879 w Kątach Wrocławskich w rodzinie kupieckiej. Po uzyskania w 1900 matury w katolickim gimnazjum Carolinum w Nysie rozpoczął studia teologii i równolegle historii sztuki na Uniw. Wrocławskim. Wyświęcony 21 VI 1904, po odbyciu wikariatu w kilku parafiach, od 1913 proboszcz w Wawrzyszowie k. Namysłowa, a od 1925 w Świętowie Polskim k. Nysy. Założone z jego inicjatywy w 1924 w Nysie Wschodnioniemieckie Warsztaty Artystyczne (Ostdeutschen Kunstwerkstätten) miały na celu podniesienie poziomu rzemiosła artystycznego, głównie przeznaczonego do kościołów, jednak ze względów finansowych ich działalność została zakończona w 1929.

Mimo braku stopnia doktorskiego (studiów historii sztuki nie ukończył), w 1925 został wybrany na stanowisko konserwatora zabytków prowincji górnośląskiej, przez nowo utworzoną komisję do spraw zachowania i badania zabytków sztuki prowincji górnośląskiej. Obowiązki konserwatora sprawował, mieszkając w Świętowie Polskim (odległym od stołecznego Opola prawie o 70 km), gdzie w tym samym roku został proboszczem parafii św. Jana Chrzciciela. Po upływie 6-letniej kadencji sprawowania funkcji konserwatora, w 1931 H. ponownie został jednogłośnie wybrany na to stanowisko. Za najbardziej istotne prace konserwatorskie prowadzone od 1925 na terenie prowincji górnośląskiej w czasach narastającego kryzysu ekonomicznego, należy uznać renowację i przebudowę kościoła Wszystkich Świętych w Gliwicach, renowację wnętrza kościoła Krzyża Świętego w Nysie, prace w pocysterskich kościołach w Rudach i Jemielnicy, kościele pofranciszkańskim w Koźlu, kościołach NMP i podominikańskim w Raciborzu (w tym ostatnim powstało muzeum miejskie), kościele św. Jerzego w Paczkowie, kościele paraf. w Głogówku, prace na zamku i w pałacu w Otmuchowie, murach obronnych Byczyny i Głubczyc, wieży Bramy Wrocławskiej w Paczkowie, barokowych kamienicach w Nysie. Wpłynął na decyzję o budowie w 1931 nowoczesnego prospektu organowego w kościele paraf. w Głogówku. Dzięki jego interwencji została wzmocniona zagrożona konstrukcyjnie średniowieczna wieża ratusza w Nysie, a jej zwieńczenie utrzymało gotycką dekorację architektoniczno-rzeźbiarską (o znacznym stopniu rekonstrukcji). Budowa modernistycznego gmachu nowej rejencji w Opolu wiązała się z rozbiórką lewobrzeżnego zamku, z którego zachowano jedynie cylindryczną wieżę. Zdaniem H. rozbiórka stanowiła dużą stratę, jednak w pewnym stopniu uzasadniał ją zły stan techniczny wielokrotnie przekształcanej budowli. Podkreślał on, że przy tej okazji przeprowadzono gruntowne badania archeologiczne, które odsłoniły relikty słowiańskiej osady z XI w. H. kontynuował rozpoczęte jeszcze przez Hansa Lutscha i Ludwiga Burgemeistra starania o zachowanie możliwie jak największej liczby drewnianych kościołów o konstrukcji zrębowej, zagrożonych rozbiórką przez lokalne społeczności dążące do wzniesienia nowych, większych obiektów. O skali tego zjawiska świadczyło, że w drugiej poł. XIX w. na terenie Górnego Śląska odnotowano 130 drewnianych kościołów, z których do pocz. lat 30. XX w. aż 33 uległy rozbiórce. Z tego względu wspieranie dotacjami prac remontowych lub translokacji drewnianych budowli było jednym z głównych działań prowincjonalnej komisji do spraw badania i ochrony zabytków Górnego Śląska. Z inicjatywy H. w 1925 przeniesiono nieużytkowany od kilkunastu lat, zrębowy kościół z Zębowic na cmentarz w Gliwicach.

Rozbudowy i remonty murowanych kościołów stały się okazją do odkrycia kolejnych średniowiecznych i nowożytnych polichromii ściennych, z których za najbardziej wartościowe artystycznie i zasługujące na ekspozycję uznano freski w Kałkowie, Świętowie Polskim oraz w kościele pofranciszkańskim w Opolu. Rezultaty prac, wraz z analizą stylistyczną i ikonograficzną przedstawił H. w artykułach: „Neuaufgedeckte mittelalterliche Wandmalereien im Neisser Bistumslande” [w:] „Der Oberschlesier”, Jg. 16: 1934, H. 12 oraz „Die mittelalterliche Wandmalereien in der Kirche zu Kalkau und Alt-Wette”, [w:] „Deutsche Kulturdenkmäler in Oberschlesien. Jahrbuch der Oberschlesischen Denkmalpflege nebst dem Bericht der Provinzialkonservators”, Breslau 1934.

Z inicjatywy H. ochroną konserwatorską objęto obiekty budownictwa ludowego – drewniane, piętrowe spichlerze w Rozumicach i Pilszczu w powiecie głubczyckim, które charakteryzowały się specyficznym i unikatowym usytuowaniem poza zamkniętymi układami zagród. Nazywane były lokalnie „Laimes” lub w języku literackim „Lehmspeicher” z powodu zrębowych ścian obrzucanych gliną. Nieużytkowane budowle niszczały i jedynie wsparcie finansowe ze strony prowincji pozwoliło przeprowadzić ich remont.

Za sprawą H. w kwietniu 1932 powstał przy muzeum regionalnym w Nysie warsztat prowincjonalny konserwatorski, kierowany przez malarza i konserwatora Lukasa Mrzygloda, a wzorowany na podobnym, funkcjonującym przy Muzeum Sztuk Pięknych we Wrocławiu.

1 XI 1933 H. złożył rezygnację ze stanowiska konserwatora zabytków (jego następcą został architekt Georg Pick z Opola). Obszerny przegląd ważniejszych prac konserwatorskich z terenu prowincji górnośląskiej w l. 1926-33 przedstawił w publikacji: „Bericht über die Tätigkeit des Provinzialkonservators und der Provinzialdenkmalkommission”, [w:] „Deutsche Kulturdenkmäler in Oberschlesien. Jahrbuch der Oberschlesischen Denkmalpflege nebst dem Bericht der Provinzialkonservators”, Breslau 1934.

H. pozostał czynny jako historyk i krytyk artystyczny, m.in. publikując artykuły o śląskim malarzu Ludwiku Peterze Kowalskim, twórcy nowoczesnych formalnie polichromii, witraży i ołtarzy („Ludwik Peter Kowalskis Altarwerk in der Kirche zu Ohlau” [w:] „Die christliche Kunst” Jg. 31, 1934/1935), rzeźbiarzu Emilu Sutorze, autorze ekspresyjnej Drogi Krzyżowej dla kościoła w Świętowie Polskim oraz jugosłowiańskim rzeźbiarzu Iwanie Meštroviću. Zajmował się też problematyką konserwatorską („Die Wiederherstellung die Allerheiligenkirche in Gleiwitz” [w:] „Die christliche Kunst“, 31,1935).

Autor kilkudziesięciu publikacji z zakresu historii, historii sztuki oraz krytyki współczesnej sztuki kościelnej, wielbiciel i znawca twórczości Dantego, członek kilku stowarzyszeń naukowych, w tym Philomathie oraz Neisser Kunst- und Altertums-Verein.

Jesienią 1945 został wysiedlony ze Świętowa Polskiego, gdzie pozostawił swoją kolekcję dzieł sztuki i bibliotekę liczącą 8 tys. tomów.

Zmarł 16 VIII 1951 w Helmeringausen k. Bigge."