Forum Historii Nysy

[ralf]

Biskup wrocławski Andreas Jerin (ur. 1540, zm. 1596) zawarł pod koniec XVI w. umowę z mistrzem budowy fortyfikacji Hansem Schneiderem von Lindau (ur. 1544, zm. 1608) na zaprojektowanie nowożytnych fortyfikacji bastionowych dla Nysy. Plan był gotowy w 1594 roku. Można go zobaczyć w lewym dolnym rogu planu Nysy Georga Hauera z 1596 r. Stare Miasto zamierzano otoczyć 6 bastionami połączonymi kurtynami. Całość miała osłaniać fosa z drogą ukrytą. Na przeciwko Bramy Brackiej planowano wznieść rawelin. Mury miejskie z wieżami miały zostać zachowane. Z kolei Stare Miasto miało zostać otoczone 6 bastionami i jednym półbastionem. Cały plan oparto na założeniach nowowłoskiej szkoły fortyfikacyjnej, jednak nie został on wykonany w całości.

Parędziesiąt lat później postanowiono zmodernizować nyskie fortyfikacje i w roku 1642 rozpoczęto ich przebudowywanie wg założeń szkoły staroholenderskiej. Nowe Miasto otoczono wałem ziemnym z 10 bastionami, 4 rawelinami i szeroką fosą z drogą ukrytą. Podobnie jaka wcześniej zachowano mury średniowieczne, które miały służyć jako dodatkowa linia obrony. Z utworzonego pierścienia nowych umocnień bastionowych do dzisiaj zachował się tylko jeden bastion o numerze IX (św. Jadwigi) przy ul. Piastowskiej.

Na przestrzeni wieków, w stosunku do wyżej wymienionych 10 bastionów Nowego Miasta stosowano wymiennie trzy rodzaje nazewnictwa:
- cyfry rzymskie od I do X. Numeracja rozpoczynała się od bastionu nr I, który znajdował się obok dzis. kościoła ewangelickiego i biegła wokół miasta zgodnie z ruchem wskazówek zegara, kończąc się na bastionie nr X, który stał w miejscu dzis. skrzyżowania ul. Piastowskiej z ul. Parkową.
- imiona świętych (wyjątki: bastion Marii Magdaleny i b. Ziębicki): Barbary, Jakuba, Mikołaja, Marii, Jana, Piotra i Pawła, Jadwigi, Katarzyny.
- cyfry arabskie od 1 do 10. Numeracja rozpoczynała się od bastionu nr 1, który stał w miejscu dzis. budynku poczty przy ul. Krzywoustego i biegła wokół miasta odwrotnie do ruchu wskazówek zegara, kończąc się na bastionie nr 10, który istnieje do dzisiaj (bastion IX, św. Jadwigi) przy ul. Piastowskiej.

Najpowszechniej stosowanym rodzajem nazewnictwa ww. bastionów w źródłach pisanych jest zapis za pomocą cyfr rzymskich, dlatego będę taki zapis jako podstawowy używał również na niniejszym Forum.


OPIS POSZCZEGÓLNYCH BASTIONÓW:

Bastion I – św. Barbary (St. Barbara) – Nr 8. Pierwsza pisemna wzmianka o nim pochodzi z roku 1709, chociaż bastionu w formie graficznej do roku 1740 nie przedstawiono. Obiekt skazamatowano pomiędzy 1769 a 1774 rokiem. Kazamaty miały długość ok. 125 m. i szerokość 14 m. i według pewnego austriackiego raportu z 1856 roku mogły zakwaterować batalion żołnierzy. Dziedziniec bastionu miał wymiary ok. 45 x 45 m. W okresie trwania wojny prusko-francuskiej w 1870 roku w bastionie I przebywało 500 jeńców francuskich. Bastion I pełnił również funkcję koszar nr X.
Plan bastionu I z 1844 r. znajduje się w temacie "Plany nyskich fortyfikacji", pod linkiem: KLIK.

Bastion II – św. Jakuba (St. Jacob) – Nr 7. Pierwsza pisemna wzmianka o nim pochodzi z roku 1709, chociaż bastionu w formie graficznej do roku 1740 nie przedstawiono. Widok bastionu z 1758 roku ukazuje na jego szpicu niewielką wieżę strażniczą. Bastion rozebrano w 1883 roku.

Bastion III – św. Mikołaja (St. Nicolai) – Nr 6. Zbudowany w 1595/96 r. - przedstawiony na planie Georga Hauera z roku 1596 r. W szpicy bastionu istniała jedna ława działowa z pochylnią. Na dziedzińcu bastionu znajdował się większy budynek, możliwe że szopa artyleryjska. Z dziedzińca można było dostać się do małej kazamaty. W roku 1913 rozpoczęto wyburzanie bastionu.

Bastion IV – św. Marii (St. Maria) – Nr 5. Według Georga Weissera wzmiankowany był po raz pierwszy w 1663 roku, jednak może to dotyczyć innego dzieła fortyfikacyjnego (rawelinu lub bastionu V). Z całą pewnością jest o nim mowa w roku 1709. Przynajmniej od 1730 roku dzieło to posiadało kawalirę (nadszaniec). Bastion został zburzony prawdopodobnie w 1883 roku.

Bastion V – św. Jana (St. Johannes) – Nr 4. Możliwe, że wzmiankowany był już w 1663 roku. Wyraźnie wymieniony w 1709 roku, był jednak wówczas dziełem niedokończonym. Przynajmniej od 1730 roku posiadał kawalirę (nadszaniec). Bastion został wyburzony prawdopodobnie w 1883 roku.

Bastion VI – Marii Magdaleny (Maria-Magdalena) – Nr 3. Pierwsza wyraźna wzmianka o tym bastionie pojawiła się w 1709 r. W 1728 r. był wyraźnie niedokończony, podobnie jak bastion VII. Obiekt skazamatowano pomiędzy 1769 a 1774 rokiem. W dniu 24 lipca 1771 w bastionie wydarzył się tragiczny wypadek - zawaliła się jedna ze ścian zabijając 20 ludzi. Kazamaty bastionu były dwupiętrowe, przeznaczone dla jednego batalionu. Podczas oblężenia napoleońskiego w 1807 roku w bastionie VI przetrzymywano jeńców wojennych, którzy po zniszczeniu miejskiego laboratorium artyleryjskiego zostali przeniesieni do Fortu Prusy, tak by dolne piętro kazamat bastionu VI przeznaczyć na nowe laboratorium i magazyn amunicji, a na górnym piętrze zakwaterować zajmujący się tym personel oraz utworzyć biura. Przygotowywano tutaj ładunki prochowe i amunicję, a czynili to m.in. szukający schronienia cywile. Albo przez celne uderzenie pocisku w laboratorium albo w wyniku spowodowania iskry, w bastionie VI doszło do detonacji ładunku (worka) prochowego. Wybuch podniósł sufit dolnej kondygnacji i spowodował jego zawalenie. Zginęło wówczas 7 żołnierzy i 1 dziecko, a 5 żołnierzy zostało rannych. Dzięki szybkiej interwencji nie dopuszczono do całkowitego zawalenia się kazamat. W 1863 r. podpisano umowę z magistratem miasta Nysa, która obejmowała przekazanie gruntu przy Bastionie VI na nową drogę planowaną wzdłuż obwałowań bastionowych, po ich wewnętrznej stronie. Przynajmniej od 1886 roku kazamaty bastionu VI wykorzystywano jako więzienie forteczne (Festungsgefängnis). Bastion rozebrano w 1928 roku, a w jego miejscu powstał Targ Ziemniaczany (Kartoffelmarkt).

Bastion VII – Piotra i Pawła (Peter und Paul) – Nr 2. O obiekcie wspomniano w 1657 roku, a w 1663 roku wymieniono go nazywając "Szańcem Piotra" ("Petersschanze"). W roku 1728 obiekt był wyraźnie nadal niedoskonale wykonany. Bastion rozebrano w 1883 roku.

Bastion VIII – Ziębicki (Münsterberger) – Nr 1. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1709 roku, niemniej mógł być wzmiankowany już w 1663 roku jako "szaniec przy Bramie Mostowej" ("Schanze am Brücktor"). Ilustracja bastionu z ok. 1700 roku pokazuje go z jedną kawalirą. Bastion wyburzono w 1883 roku.

Bastion IX – św. Jadwigi (St. Hedwig) – Nr 10. Możliwe, że to właśnie na niego w 1663 roku mówiono "Dziewiczy Szaniec" ("Maidschanze"). Jeszcze około roku 1700 wchodziło się do niego poprzez mur miejski. Przynajmniej w okresie 1700-1758 na dziedzińcu bastionu stał budynek, możliwe że szopa artyleryjska lub jakiś barak na sprzęt. Pomiędzy rokiem 1771 a 1774 w bastionie utworzono dwukondygnacyjne kazamaty, które miały szerokość 14 m., długość 125 m. i umożliwiały zakwaterowanie w bastionie batalionu żołnierzy. Na zworniku głównego wejścia z dziedzińcu umieszczono monogram "FR" (Friedrich Rex - król Fryderyk) oraz datę 1775. Podczas oblężenia napoleońskiego w 1807 roku bastion IX pozostawał pod celowym obstrzałem, ponieważ w dniu 22 maja przeniesiono do niego laboratorium artyleryjskie. Podczas wojny prusko-francuskiej w 1870 roku w bastionie przetrzymywano 500 wziętych do niewoli żołnierzy. Nie później niż do roku 1887 bastion IX pełnił funkcję koszar nr IX. Później trzymano w nim różne sprzęty, a po I wojnie światowej przeznaczono na użytek prywatny. Bastion nr IX jest jedynym zachowanym do dziś ze wszystkich dziesięciu, które tworzyły niegdyś pierścień umocnień miejskich (bastionowych). W roku 2007 bastion przeszedł generalny remont i został zrewitalizowany.
Plan bastionu I z 1844 r. znajduje się w temacie "Plany nyskich fortyfikacji", pod linkiem: KLIK.

Bastion X – św. Katarzyny (St. Catharina) – Nr 9. W roku 1663 wspomniano o tzw. "Kocie przy Bramie Wrocławskiej" i przypuszcza się, że mogło chodzić właśnie o bastion X. Jednak z drugiej strony mało jest prawdopodobne aby obiekt ten na tak wczesnym etapie był tak rozwinięty, podczas gdy inne bastiony nie były skończone jeszcze kilkadziesiąt lat później. Wyraźne istnienie bastionu udokumentowano w 1709 roku. Kawalira istniała na nim przynajmniej od 1730 roku. Powódź i trzęsienie ziemi w roku 1829 były prawdopodobnie przyczyną zawalenia się lewego barku (flanki) bastionu. Dane wymiarowe obiektu z lat 1873-1874 wskazują, że obiekt naprawiono jedynie prowizorycznie. Bastion X został rozebrany ok. 1882 roku, ponieważ wówczas miał powstać dzis. plac Kopernika (Viktoriaplatz), w miejscu którego częściowo stał ów bastion.


Opracowano na podstawie książki Arweda Klose pt. "Festung Neisse" (Hagen 1980).

---

Plan Nysy z 1851 roku. W czerwonych kółkach podano cyframi rzymskimi numery dziesięciu bastionów wchodzących w skład pierścienia miejskich umocnień bastionowych.jpg

Plik ściągnięto 150 raz(y) 2,97 MB

[ralf]

Poniżej kilkanaście ilustracji z okresu lat 1835-2008 ukazujących zachowany do dziś Bastion IX przy ul. Piastowskiej.

---

(zał.2) Ok. 1835 r. Widok na bastion IX z lewego brzegu rzeki Nysy Kłodzkiej.jpg

Plik ściągnięto 74 raz(y) 1,83 MB

(zał.3) Lata 1876-1895. Widok na bastion IX z wieży taruszowej.jpg

Plik ściągnięto 124 raz(y) 2,23 MB

(zał.4) Ok. 1910 r. Widok na bastion IX z zabudowań przy ul. Piastowskiej.jpg

Plik ściągnięto 102 raz(y) 775,39 KB

(zał.5) Widok na bastion IX z zabudowań przy ul. Piastowskiej.jpg

Plik ściągnięto 67 raz(y) 502,78 KB

(zał.6) Widok na bastion IX z dzis. ul. Piastowskiej.jpg

Plik ściągnięto 61 raz(y) 563,38 KB

(zał.7) Ok. 1925 r. Wejście główne do bastionu IX.jpg

Plik ściągnięto 66 raz(y) 935,31 KB

(zał.8) Ok. 1965 r. Widok na bastion IX z dzwonnicy.jpg

Plik ściągnięto 121 raz(y) 1,45 MB

(zał.9) Rok 2007. Bastion w trakcie remontu [fot.ralf].JPG

Plik ściągnięto 69 raz(y) 1,07 MB

(zał.10) Rok 2007. Widok z wieży Ziębickiej na bastion IX w trakcie remontu [fot. ralf].JPG

Plik ściągnięto 79 raz(y) 1,2 MB

(zał.11) Zima przełomu 2007 i 2008 r. Bastion IX w trakcie remontu [fot. ralf].JPG

Plik ściągnięto 44 raz(y) 2,1 MB

(zał.12) Zima przełomu 2007 i 2008 r. Bastion IX w trakcie remontu [fot. ralf].JPG

Plik ściągnięto 41 raz(y) 2,03 MB

(zał.13) Zima przełomu 2007 i 2008 r. Bastion IX w trakcie remontu [fot. ralf].JPG

Plik ściągnięto 36 raz(y) 2,04 MB

[Neisse]

Bastion nr IX na dawnej karcie pocztowej

---

1.jpg

Plik ściągnięto 144 raz(y) 1,74 MB

[Krzych]

Czy znane są zdjęcia czół działobitni IX bastionu, zanim zostały zabudowane garażami?

[ralf]

Zdjęcie dziedzińca bastionu św. Jadwigi wykonane przed remontem obiektu, prawdopodobnie w 2005 roku. Niestety nie znam autora fotografii.

---

Bastion św. Jadwigi w Nysie przed remontem. Prawdopodobnie 2005 rok.jpg

Plik ściągnięto 42 raz(y) 1,68 MB

[ralf]

Poniższe zdjęcia wykonano w trakcie wyburzania bastionu VI na pl. Paderewskiego w II połowie lat 20. XX w.

---

[1] Wyburzanie bastionu VI na pl. Paderewskiego w Nysie.jpg

Plik ściągnięto 88 raz(y) 1,35 MB

[2] Wyburzanie bastionu VI na pl. Paderewskiego w Nysie.jpg

Plik ściągnięto 50 raz(y) 1,15 MB

[3] Wyburzanie bastionu VI na pl. Paderewskiego w Nysie.jpg

Plik ściągnięto 50 raz(y) 1,2 MB

[4] Wyburzanie bastionu VI na pl. Paderewskiego w Nysie.jpg

Plik ściągnięto 45 raz(y) 1,17 MB

[5] Wyburzanie bastionu VI na pl. Paderewskiego w Nysie.jpg

Plik ściągnięto 31 raz(y) 936,88 KB

[6] Wyburzanie bastionu VI na pl. Paderewskiego w Nysie.jpg

Plik ściągnięto 44 raz(y) 1,12 MB

[7] Wyburzanie bastionu VI na pl. Paderewskiego w Nysie.jpg

Plik ściągnięto 42 raz(y) 1,6 MB

[8] Wyburzanie bastionu VI na pl. Paderewskiego w Nysie.jpg

Plik ściągnięto 27 raz(y) 1,92 MB

[ralf]

Fotografie bastionu VI na dzis. pl. Paderewskiego, wykonane niedługo przed jego wyburzeniem.

---

[1] Fotografie bastionu VI na pl. Paderewskiego.jpg

Plik ściągnięto 83 raz(y) 3,38 MB

[2] Fotografie bastionu VI na pl. Paderewskiego.jpg

Plik ściągnięto 53 raz(y) 2,98 MB

[3] Fotografie bastionu VI na pl. Paderewskiego.jpg

Plik ściągnięto 29 raz(y) 3,24 MB

[4] Fotografie bastionu VI na pl. Paderewskiego.jpg

Plik ściągnięto 45 raz(y) 3,74 MB

[ralf]

Fotografia wykonana przed 1918 r. na dziedzińcu Bastionu IX (św. Jadwigi), przy jego lewym barku. W tle widoczne kamienice przy ul. Piastowskiej. Zdjęcie wykonał nyski fotograf Ernst Hanke, prowadzący zakład przy ul. Kościuszki (Königstrasse 6).

---

Dziedziniec Bastionu IX. W tle kamienice przy ul. Piastowskiej.jpg

Plik ściągnięto 30 raz(y) 1,52 MB

[ralf]

Wyburzenie bastionu VI w 1928 r.

Postępujący rozwój miasta już w 1877 r. wymagał usunięcia wewnętrznego pasa twierdzy i ograniczających ją bram. Z tych powodów w 1928 roku wyburzono Bastion VI, który znajdował się na dzis. pl. Paderewskiego.

Bastion składał się z 5 kazamat, a każda z nich z 4 oddzielnych pomieszczeń. Każde z pomieszczeń miało wymiary: 13 m długości, 4,5 m szerokości i 6,5 m wysokości. Ściany działowe pomiędzy poszczególnymi pomieszczeniami miały grubość 1,7 m, a ściany zewnętrzne bastionu miały grubość od 1,3 do 3,5 m. Na końcu każdego ze wspomnianych pomieszczeń znajdował się mały aneks, z którego wychodził na zewnątrz szyb wentylacyjny. W aneksach były umieszczone również kominki. W sklepieniach pomieszczeń ciągnęły się przewody kominowe. Murowane sklepienia miały średnią grubość 2 metry i były przykryte warstwą ziemi o grubości 2,5 m. Na tylnych ścianach zewnętrznych bastionu (od strony przedpola twierdzy), grubość tej ziemnej warstwy wynosiła 10 m. Bastion miał zostać rozebrany poprzez wysadzenie. Zamierzano wysadzić jedynie jego wewnętrzne ściany działowe, tak by zewnętrzne ściany pozostawić w stanie nienaruszonym, aby chroniły przed odłamkami powstałymi w trakcie detonacji znajdujące się obok zabudowania – szkołę, kościół i szpital. Wysadzenia dokonano za pomocą materiału wybuchowego o nazwie „Amonit 1”, wykorzystując wykonane specjalnie w tym celu wewnątrz bastionu liczne otwory strzelnicze. W każdym z tych otworów umieszczono ładunek amonitu o wadze od 500 do 800 gramów. Wszystkie ładunki zostały zapalone elektrycznie w tym samym czasie.
Choć zakładano, że wyburzenie wewnętrznych ścian działowych spowoduje natychmiastowe zawalenie się sklepień, tak się jednak nie stało. Aby sklepienie się zawaliło trzeba było jeszcze doburzyć dwie lub trzy ściany działowe.

Duża stabilność budowli wynikała z doskonałego materiału budowlanego, jakim było wapno z ostrym piaskiem rzecznym, który od czasu jego wykonania stał się tak wytrzymały jak najlepszy cement.

Prace wyburzeniowe wykonywała firma „Bauunternehmung Kuckertz G.m.b.H.” z Jülich – oddział w Glatz (Kłodzko). Podczas wyburzania bastionu VI zużyto łącznie 1175 kg amonitu. Całkowita kubatura wysadzonych murów wynosiła około 8000 metrów sześciennych. Cały koszt wyburzenia bastionu wyniósł 41000 marek Rzeszy.

Zdjęcia wykonane w czasie wyburzania bastionu VI, zostały już zamieszczone parę postów wyżej.


Tłumaczenie i opracowanie: ralf
Na podstawie: artykuł pt. „Sprengung einer Bastion der ehemaligen Festung Neisse”, zamieszczony w czasopiśmie „Nobel Hefte” w październiku 1929 r., który od 1926 r. wydawała spółka Dynamit Actien-Gesellschaft (daw. Alfred Nobel & Co.). Periodyk informował o doświadczeniach spółki oraz postępach w dziedzinie materiałów wybuchowych i technologii strzałowej.