Forum Historii Nysy

[ralf]

Zamieszczam fragment artykułu pt. "Zarys historii muzeów w Nysie od końca XIX wieku do 1945 roku", którego autorem jest Krzysztof Pawlik. W artykule omówione zostało znajdujące się niegdyś koło Nysy Muzeum Pieniądza Zastępczego (Notgeldmuseum). Materiał ukazał się w czasopiśmie pt. "Muzealnictwo" nr 47 z 2006 r., str. 15, które jest dostępne pod linkiem: KLIK.

„Kolejne muzeum powstało na początku lat 30. koło Nysy, w przysiółku Górka (Kapellenberg) należącym do Hanuszowa[27]. Było to jedyne na świecie Muzeum Pieniądza Zastępczego (Notgeldmuseum), założone przez inwalidę wojennego Maxa Burdiga, który rozpoczął gromadzenie kolekcji w 1918 roku. Mieściło się w małym budynku obok domu mieszkalnego. Na tym pierwszym widniał napis "Museum". Banknoty i monety wytworzone w okresach wojen i inflacji pochodziły ze wszystkich miast i prowincji Niemiec, a z zagranicy - z Anglii, Francji, Włoch, Hiszpanii, Austro-Węgier, Rumunii, Rosji, Litwy, Finlandii, Chin i Argentyny. Najstarszy banknot z tego zbioru został wydrukowany pod koniec XVIII w. we Francji; tylko nieco młodszą metrykę miały banknoty angielskie z początku XIX wieku. Do rarytasów należał pieniądz zastępczy z wojny prusko-francuskiej 1870/1871 roku. Występowały ponadto banknoty z kolonii angielskich i francuskich oraz pieniądze zastępcze kursujące w obozach jenieckich. Swego rodzaju curiosum stanowiły "monety głodowe" (Hungermünze), na których podawano w dniu wydania ceny funta chleba, litra mleka i funta mięsa. Jako materiałami do ich wytwarzania posłużono się nie tylko papierem i aluminium, lecz również skórą wyprawioną, skórą na podeszwy, jutą, drewnem, kartonem itp.

Właściciel powiększał zbiory systematycznie. Utrzymywał kontakty z osobami trudniącymi się handlem banknotami i monetami, aby zgromadzić materiał możliwie wszechstronny. Kolekcja licząca w 1935 r. 20500 jednostek muzealnych miała układ według krajów i prowincji[28]. Eksponaty zostały umieszczone na dużych planszach wyłożonych kartonami[29]. Muzeum było czynne w godz. 8-19. Obowiązywały następujące ceny biletów: dorośli - 30 pf, dzieci - 10 pf, klasa szkolna - 1 rm[30].

25 listopada 1937 r. w części ratusza przebudowanej ok. 1770 r. na garnizonowy kościół ewangelicki (użytkowany w latach 1888-1914 przez starokatolików), a po kolejnej przebudowie w 1922 r. adaptowanej na Halę Miejską (Stadthalle) wykorzystywaną do organizacji koncertów, wystaw i zgromadzeń[31], nastąpiło otwarcie ekspozycji przygotowanej własnym sumptem przez M. Burdiga. Na 550 tablicach umieszczonych na 36 stojakach znalazły się eksponaty obejmujące pieniądz zastępczy, pieniądz Rzeszy Niemieckiej (Reichsgeld) i znaczki pocztowe[32]. Przewidywano, że wystawa ta zawędruje do innych miast Rzeszy[33].

Drugowojenne losy Muzeum Pieniądza Zastępczego pozostają w sferze domysłów."


Przypisy:
[27] F. Ch. Jarczyk, Die Dörfer des Kreises Neisse, Hildesheim 1892, s. 136. Muzeum to jest wzmiankowane w wychodzącym w latach 1935-1941 periodyku "Schlesischer Hochschulführer. Das geistige Schlesien" tylko w tomiku 1937/38, s. 245. Wymienia je również G. Weißer, Führer durch Neisse und seine Geschichte, Neisse 1939, s. 32.
[28] Das Notgeldmuseum auf dem Kapellenberg, "Neisser Zeitung" z 28 IX 1935, nr 268, Blatt 2, s. (2).
[29] Ibidem; niezbyt czytelna fotografia ekspozycji z trzema osobami na tle planszy nosi tytuł Das grösste Notgeldmuseum Europas befindet sich bei Neisse i została zamieszczona jako ilustracja do artykułu Mit dem Rundfunk durch Neisse, "Neisser Zeitung" z 10 X 1935, nr 281, Blatt 2, s. (1).
[30] Neisse. Stadtplan...
[31] Neisse. Ein Führer..., wyd. 3, s. 33.
[32] Die größte Notgeldsammlung Europas in Neisse, "Neisser Zeitung" z 23 XI 1937, nr 323, Blatt 2, s (1); Reichsgeld- und Notgeldausstellung, "Neisser Zeitung" z 27 XI 1937, nr 327, Blatt 3, s. (1).
[33] Die größte Notgeldsammlung..., s. (1).

[ralf]

W grudniu 1937 r. w periodyku „Bodensee-Rundschau” ukazał się artykuł o zorganizowanej kilka dni wcześniej wystawie pieniądza zastępczego w Hali Miejskiej w Nysie, o której w poprzednim poście wspomina Krzysztof Pawlik. Z artykułu dowiadujemy się, że:

Max Burdig przez okres 8 lat zbierał wszystkie banknoty zastępcze, które wydano na terenie jego kraju. Zebrał ich ponad 25000 sztuk. Pochodziły one z 2400 niemieckich miast i gmin. Kolekcjoner starannie je uporządkował. Była to jedna z najbardziej osobliwych i największych tego typu kolekcji w Europie. Aby ją zgromadzić Burdig napisał 7200 listów i kartek pocztowych. Na kupno wszystkich banknotów do swojej kolekcji wydał sumę 6000 marek. Przez wspomniane 8 lat spędzał średnio 10 godzin dziennie na samo porządkowanie swojego zbioru. Daje to w sumie 24960 godzin pracy. Jeśli przeliczyć to na stawkę godzinową wynoszącą 50 fenigów, to przy wydatkach wynoszących 6000 marek wychodzi, że Burdig włożył do swojej kolekcji 19680 marek. O kompletności zbioru świadczy fakt, że ówcześni znani kolekcjonerzy nie znaleźli banknotów, które mogły by go uzupełnić.

Na zorganizowanej w listopadzie 1937 roku wystawie w Hali Miejskiej w Nysie, banknoty przymocowano do 600 planszy za pomocą ponad 100000 własnoręcznie wykonanych narożników. Wszystko było uporządkowane w kolejności alfabetycznej, co ułatwiało zwiedzającym poruszanie się wśród zbiorów. Planszami wypełniono dwa pomieszczenia. Na planszach górnych wyeksponowano mniejsze banknoty wyemitowane przez prowincje, miasta i gminy, podczas gdy dolne plansze były przeznaczone dla pieniądzy Reichsbanku oraz banków centralnych i regionalnych. Zwiedzanie zaczynało się od niebieskich i brązowych banknotów 100-markowych i 1000-markowych z okresu przedwojennego. Następnie pojawiały się pierwsze pieniądze zastępcze z obozów jenieckich. Potem były wyeksponowane kolorowe, czasem artystyczne, a nawet humorystyczne, ale czasem też dość kiczowate banknoty emitowane przez ówczesne niemieckie gminy. Następnie widniały śląskie pieniądze zastępcze. Jako rarytasy pokazano banknoty zastępcze na jedwabiu i skórze. Były także miliony, miliardy i biliony emitowane przez Reichsbank oraz banki centralne - krótko mówiąc jedno wielkie pomieszanie liczb, które w tamtym czasie było w umysłach ludzi jak koszmar. Nie brakowało również papierowych pieniędzy z innych krajów. Zwiedzanie całej wystawy było swoistą lekcją geografii i lekcją poglądową polityki, gdyż w przypadku pieniądza zagranicznego nie brakowało terytoriów niemieckich oddanych obcym państwom. Nie brakowało też Rosji Sowieckiej i jej banknotu z 1919 r., który Sowieci pospiesznie wydrukowali w ośmiu językach, w tym niemieckim, w oczekiwaniu na rewolucję wartości („Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!”).

To, co stworzył inwalida wojenny Burdig, wykorzystując całą swoją fortunę, było czymś więcej niż zwykłym hobby. Było poważnym pomnikiem czasów, których ludzkość nigdy więcej nie chciałaby zobaczyć. Dlatego też słuszną i właściwą rzeczą było to, że Narodowosocjalistyczna Organizacja Opieki nad Ofiarami Wojny (Nationalsozialistische Kriegsopferversorgung) zaopiekowała się Maxem Burdigiem i umożliwiła mu podróż do Niemiec, co mogło być szczególnie korzystne dla ówczesnej młodzieży.

Tłumaczenie: ralf