Forum Historii Nysy

[ralf]

Do kompleksowego odnowienia i remontu wieży ratuszowej przymierzano się już w latach 90. XIX wieku, jednak podjęto się tego dopiero w połowie lat 30. XX wieku. Prace trwały od 1934 do 1936 roku. Przewodził nimi miejski architekt - Hans Georg Fiebiger. Poniżej wstawiam zdjęcia przedstawiające orusztowaną wieżę ratuszową w czasie jej renowacji oraz dwie porównawcze fotografie (zał.4) ukazujące wieżę sprzed i po renowacji.

---

(zał.1) Orusztowana wieża ratuszowa w czasie renowacji, na tle Domu Wagi.jpg

Plik ściągnięto 55 raz(y) 4,07 MB

(zał.2) Widok na wschodni blok śródrynkowy, w tym budynek ratusza i orusztowaną wieżę ratuszową w czasie jej renowacji.jpg

Plik ściągnięto 47 raz(y) 795,6 KB

(zał.3) Orusztowana wieża ratuszowa w czasie renowacji. Widok w kierunku południowo-zachodnim.jpg

Plik ściągnięto 34 raz(y) 257,07 KB

(zał.4) Dwa widoki wieży ratuszowej, przed renowacją (po lewej) i po renowacji (po prawej).jpg

Plik ściągnięto 54 raz(y) 2,13 MB

[ralf]

Zamieszczam zdjęcia obrazujące odnawiane w czasie prac remontowych na wieży ratuszowej ozdobne detale architektoniczne, takie jak: elementy szczytowej galerii, rzygacze, łuki (tzw. ośle grzbiety) czy pinakle. O drewnianej figurze legendarnego burmistrza, którą podczas prac wymieniono na nową kamienną, piszemy pod linkiem: http://www.fhn.cba.pl/viewtopic.php?t=245.

Warto zwrócić uwagę na cyferblaty zegarów mechanicznych, na których przed renowacją znajdowały się daty. Każdy cyferblat posiadał jedną, inną od pozostałych. Były to: 1499 (od strony południowo-wschodniej), 1667 (od strony północno-wschodniej), 1717 (od strony północno-zachodniej), 1810 (od strony południowo-zachodniej). Daty te podczas prac renowacyjnych usunięto, a nowe cyferblaty zaopatrzono w znaki zodiakalne, po cztery różne na jeden cyferblat.
Mechanizm zegara poruszał również umieszczone pod nimi cztery kule księżycowe, odnowione podczas prac remontowych (zał.4).

Na ścianach wieży ratuszowej, oprócz zegarów mechanicznych, znajdowały się dawniej również zegary słoneczne, położone kondygnację niżej od tych pierwszych i zlokalizowane na ścianach pomiędzy zegarami mechanicznymi. W okresie renowacji wieży pozostały po nich jedynie metalowe gnomony (wskazówki) oraz fragment jednego cyferblatu po stronie południowej (patrz zdjęcie pod linkiem http://www.fhn.cba.pl/download.php?id=1454 ).

---

(zał.1) Kamienna balustrada (galeria), pinakiel i rzygacz na szczycie wieży ratuszowej po renowacji.jpg

Plik ściągnięto 16 raz(y) 450,97 KB

(zał.2) Kamienna balustrada (galeria) i rzygacze na szczycie wieży ratuszowej po renowacji.jpg

Plik ściągnięto 24 raz(y) 517,94 KB

(zał.3) Kamienne dekoracje u szczytu wieży ratuszowej po renowacji.jpg

Plik ściągnięto 25 raz(y) 464,63 KB

(zał.4) Kamienne ozdoby oraz kula księżycowa na ściane wieży ratuszowej po renowacji.JPG

Plik ściągnięto 32 raz(y) 722,26 KB

(zał.5) Odnowiony element dekoracyjny na ścianie wieży ratuszowej.jpg

Plik ściągnięto 20 raz(y) 504,33 KB

(zał.6) Nowe ozdobne detale architektoniczne, przygotowane do umieszczenia na ścianie wieży ratuszowej.jpg

Plik ściągnięto 31 raz(y) 263,91 KB

(zał.7) Rzeźbiarz wykonujący kamienne ozdoby dla wieży ratuszowej w czasie jej renowacji.jpg

Plik ściągnięto 31 raz(y) 213,66 KB

(zał.8) Przedstawiony kolejno w kilku zdjęciach proces rzeźbienia z kamiennego bloku elementu dekoracyjnego dla wieży ratuszowej.jpg Jest to górny element ozdoby widocznej w zał.9

Plik ściągnięto 28 raz(y) 274,81 KB

(zał.9) Zniszczony element dekoracyjny na ścianie wieży ratuszowej.jpg Powstawanie nowej górnej części tego elementu obrazuje zał.8

Plik ściągnięto 29 raz(y) 199,46 KB

(zał.10) Mężczyzna na tle zniszczonego kamiennego łuku wieży ratuszowej zwanego oślim grzbietem, w czasie renowacji obiektu.jpg

Plik ściągnięto 19 raz(y) 181,62 KB

(zał.11) Fragment kamiennej balustrady ze szczytu wieży ratuszowej, przed renowacją (po lewej) i po renowacji (po prawej).jpg

Plik ściągnięto 21 raz(y) 303,86 KB

(zał.12) Kopuła zwieńczająca iglicę wieży ratuszowej (tzw. kapsuła czasu), a przy niej siedem miedzianych tub, które zostały włożone do jej środka.jpg

Plik ściągnięto 39 raz(y) 241,81 KB

[kdmos352]

Witam,

czy jest może znane źródło pochodzenia ostatniego zdjęcia (kopuła zwieńczająca iglicę)?
Byłbym bardzo wdzięczny za info.

Pozdrawiam,
kdmos352

[ralf]

Zdjęcie, o które pytasz, wraz z pozostałymi mam zapisane na komputerze od przynajmniej 8 lat. Prawdopodobnie zamieścił je ktoś na dawnym Forum nyskim, z którego zwykłem zgrywać na bieżąco ciekawsze materiały. Dziś już nie pamiętam czy przy zdjęciu było podane źródło. Przeszukałem dzisiaj dostępną mi literaturę ale tego konkretnego zdjęcia z kopułą (kaspułą czasu) w niej nie było.
Jak tylko wpadnę na jakiś trop w sprawie tej fotki od razu dam Ci znać.

[kdmos352]

Ralf,

bardzo dziękuję za informację.
Mam jeszcze jedną prośbę dotyczącą "starego ratusza".
Pamiętam, że była o tym mowa na "starym" forum, ale niestety nie zrobiłem sobie notatek.

Poszukuję informacji dotyczących zniszczenia wieży, różne źródła podają różne daty, a o ile pamiętam było to dogłębnie analizowane przez użytkowników forum. Jeżeli dobrze pamiętam, była tam także zamieszczona fotka z "resztkami wieży", w sumie to gruzowiska na ulicy pomiędzy Czerwonoarmistami.

Gdzieś czytałem także, że materiały z gałki wieży ratuszowej zostały zabrane przez jednego z dowódców (?) bądź też żołnierzy niemieckich. Przeglądałem już swoje materiały, ale nie mogę ponownie odnaleźć tej wzmianki...

Byłbym bardzo wdzięczny za informacje...

Pozdrawiam,
kdmos352

[maciek]

Pozwolę się wtrącić do tematu - artykuł o którym piszesz zamieszczony był w jednym z archiwalnych numerów Neisser Heimatblattów - jego tłumaczenie było wrzucone na Forum Nysa, była to relacja żołnierza Volkssturmu, którego dowódca zebrał podobno materiały z "kapsuły czasu" zawalonej wieży.

Co do samego zniszczenia wieży to padają różne daty - na pewno było to między 16 a 23 marca - najbardziej prawdopodobna data (z którą spotkałem się kilka razy to 17 marca). Potwierdzają to pośrednio rosyjskie materiały źródłowe: od nocy 16/17 marca do 18 marca Nysa znajdowała się pod "ogniem nękającym" ciężkich haubic 152 i 203 mm - w ciągu jednej nocy, tylko jedna brygada haubic 203 mm wystrzeliła na centrum miasta ponad 200 pocisków. Do tego 16-17 marca miały miejsce najmocniejsze naloty bombowe radzieckiego lotnictwa - co najmniej 4-5 razy w ciągu dnia w sile ok. 20 samolotów każdy.

Dodatkowo jedna z przedwojennych mieszkanek Nysy opowiedziała mi, że spotkała żołnierza, który widział bezpośrednie trafienie w wieżę, który w jednej chwili zachwiała się i zawaliła.

Jedyną obecnie możliwością potwierdzenia tej daty, jest zdobycie radzieckich zdjęć rozpoznania lotniczego, które czekają na odkrycie w moskiewskim archiwum.

[kdmos352]

Maciek,

dziękuję bardzo za cenne informacje.

Pozwolę sobie jeszcze zapytać, czy nie posiadasz może kopii tej relacji żołnierza Volkssturmu?
Pytam, ponieważ przygotowuję tekst do Neisser Heimatblatt dotyczący zawartości "kapsuły czasu" - udało mi się dotrzeć do oryginałów 2 listów z 1936, które znajdowały się właśnie w tej kapsule.

Pozdrawiam!

[ralf]

[kdmos352]

Super!
Dziękuję za informację - w poniedziałek będę w Bibliotece Uniwersyteckiej, gdzie akurat rocznik 1935 jest dostępny, więc poszukam.

[ralf]

Wczoraj otrzymałem informację, że zdjęcie kapsuły czasu pochodzi jednak z "Neisser Zeitung" nr 122 z dnia 3 maja 1936 roku i zostało zamieszczone w znajdującym się tam artykule pt. "Was er Knopf des Neisser Ratsturmes erzählt".

[Bolek]

Przekroje wieży ratuszowej prawdopodobnie z okresu remontu

---

Przekroje hełmu wieży ratuszowej.jpg

Plik ściągnięto 41 raz(y) 2,12 MB

[ralf]

Jak napisała w opowiadaniu pt. "Wieża nyskiego ratusza - duma nas wszystkich" jego autorka Grete Hoffmann:

Cytat:

Również tym razem w hełmie wieży ratusza umieszczony został szczegółowy dokument, w którym poza Ob. Reg. Baurat Dr. Hans Georgiem Fiebigerem wypisano imiona i nazwiska wszystkich biorących udział w pracach, aż do ostatniego praktykanta, kończąc na dowódcy.

Chodzi o dokument umieszczony w tzw. kapsule czasu w lipcu 1936 roku, po zakończeniu remontu wieży ratuszowej. Jego treść w oryginale brzmiała:

"Ich, Hansgeorg Fiebiger, Baumeister an diesem Turm gebe mit diesem meinem eigenhändig geschriebenen Bericht all denen, die ihn lesen oder hören Kunde, wie das Werk von der Wiederherstellung des Rathausturmes begonnen u. vollenden wurde.
Schon im 19. Jahrh. wurde der Plan zu einer umfangreichen Wiederherstellung gefasst, der jedoch immer wieder zurückgestellt werden musste, bis im Jahre 1934 auf Antrag der Stadtgemeinde u. mit Unterstützung des Landeskonservator Ministerialrat D. Dr. Hiecke, Berlin und des Provinzialkonservators der Kunstdenkmäler Oberschlesiens, Regierungsbaurat Georg Pick, Oppeln die nationalsozialistische Staatsführung sich bereit erklärte, Mittel für eine umfangreichen Wiederherstellung zur Verfügung zu stellen. Am 1 Juli 1934 wurde mit den Arbeiten begonnen, die heute nach zweijährigen Bauzeit kurz vor ihrem Abschluss stehen. Nach erfolgter Einrüstung des Turmes, die vier Monate dauerte, konnten die Schäden des Turmes in ihrem ganzen Umfange erst deutlich übersehen werden, das Mauerwerk war in seiner äußeren Schale besonderes an den Wetterseiten so stark verwittert, dass einzelne Backsteine mühelos mit der Hand herausgezogen werden konnten, andere wieder waren in ihrem Kern derartig vermorscht, dass sie schon beim Herausnehmen zu Staub zerfielen. Noch weit schlimmer waren die Architekturglider verwittert. Hier hatte man sich, um dem Herunterstürzen endgültig Einhalt zu gebieten wohl schon Anfangs des 19. Jh. entschließen müssen, einzelne Kreuzblumen u Krabben abzuschlagen u. diejenige Teile, die noch einigermaßen fest erschienen mit Eisenklammern vor dem Herunterstürzen zu sichern, jedoch ohne wesentlichen Erfolg, da trotz dieser Sicherung einzelne Stücke nach eingetretener Verwitterung herunterfielen. Fast sämtliche Architekturteile die z. T. aus Sandstein z.T. aus Granit bestanden, waren so zerstört, dass sie bei der geringsten Berührung zerbröckelten. Es mussten daher alle Gesimse, die Übergangspyramiden vom Viereck- zum Achteckkörper, die Viereckstäbe, die weitaus meisten Fenstergewände u. Stürze, die 16 Eselsrückenbögen mit ihren Krabben u. Kreuzblumen, sowie die Masswerkgalerie vollständig neu gefertigt werden, was z.T. grosse Schwierigkeiten bereitete, da sie meisten Glieder so zerfallen waren, dass nur mit Mühe ihr ursprünglicher Zustand festgestellt werden konnte. Volkommen neu gestaltet wurden die Ueberleitungen vom Viereck- zum Achteckkörper, für die als einziger Anhaltspunkt ein Bogenansatzstück unterhalb des 4. Gesimses aufgefunden wurde, ferner die 8 Wasserspeier von denen nichts mehr vorhanden war u. die 8 Klein-Galeriefialen, deren früheres Vorhandensein aus dem Ansatzstücken auf der Abdeckplatte der Masswerkgalerie u. durch alte Stiche nachgewiesen werden konnte. Auch wurden die Rundstäbe an den Ecken des unteren Geschosses des Achteckkörpers, die ursprünglich in Backstein gemauert waren, in Sandstein ausgeführt. Für die Anfertigung sämtlicher Architekturteile wurde Sandstein aus den Zeidler- u. Wimmelschen Brüchen in Rackwitz bei Bunzlau verwendet. Das schlechte Mauerwerk wurde bis zum gesunden Kern ausgestemmt und durch neues unter Verwendung von handgestrichenen Backsteinen ersetzt. Ursprünglich waren das Mauerwerk und die Einbände der Architekturteile mit einer dünnen rot gefärbten Putzschlämme überzogen, auf die ohne Rücksicht auf die untere Fugenteilung eine neue mit Kalkmilch aufgetragen wurde. Sputen dieser Bemalung wurden 1934 noch aufgefunden. Im 17. Jhr. wurde der ganze Turm geputzt. Auch hier von waren noch Reste zu Beginn der Wiederherstellung sichtbar Viel Kopfzerbrechen bereitete die Sicherung der Kühnen Spitzenkonstruktion, die 1963 eingerüstet wurde. Insbesondere waren die Hölzer des Helmbockes durch das eindringende Regenwasser so stark vermorscht, dass die meisten durch neue ersetzt werden mussten, eine Arbeit die sehr schwierig, aber glücklich vollendet wurde. Auch die Gratsparren an den Wetterseiten mussten durchweg ergänzt werden. Nach dieses Auswechselung wurde die Spitze neu eingeschalt, vollständig neu mit Kupfer gedeckt und wird jetzt im Zuge der Abrüstung wie im Jahre 1723 angestrichen, da sich Edelrost in hiesigen Klima schwer bildet. Das alte Rezept Malachit (Berggrün) vermengt mit Bleichglätte u. Leinöl wurde in den alten Bauakten der St. Jakobuskirche aufgefunden u. wieder angewandt; wobei ich bemerken möchte, dass genau wie im 18. Jhr. Malachit auch heute schwer zu beschaffen war. In den nächsten Wochen werden die alten Zifferblätter, nachdem sie neu gestrichen u. die Zahlen u. Zeiger neu vergoldet sind, wieder angebracht. Das alte Uhrwerk ist noch so brauchbarm dass es nach gründlicher Reinigung auch weiterhin noch ein Jahrhundert gehen wird. Die Uhrfigur mit dem Rade, Sinnbild des rechtsprechenden Bürgermeisters, wird durch Bereitstellung der Mittel durch den Landeshauptmann von Oberschlesien, Josef Joachim Adamczyk, wiederhergestellt und mit dem Uhrwerk so verbunden werden, dass sie beim 12. Stundenschlage den Arm heben wird. Ebenfalls werden die Mondphasen gestrichen und wieder eingebaut. Die alte Wetterfahne u. der Knopf, die beide aus dem Jahre 1717 stammen, konnten nach kleineren Instandsetzungen wieder verwandt werden. Der Wetterfahne wurde die Jahreszahl 1936 und das Hakenkreuz zugefügt, auch wurde due alte Lilie, die vor 1809 herabgefallen war u. zufällig in diesen Tagen im Neisser Museum entdeckt wurde wieder angebracht. Nach erfolgter Abrüstung steht noch eine wichtige u. schwierige Arbeit bevor: die Sicherung des Untergrundes der Fundamente. Zur Verdichtung des Baugrundes wurden an einigen Stellen im Jahre 1488 Knüppel eingeschlagen, die durch Senken des Grundwasserspiegels vermorschten. Dieser schlechte Untergrund muss nun entfernt und durch einen tragfähigen ersetzt werden, eine Arbeit die durch den auftretenden Schliefsand sehr erschwert wird. Ende Oktober wird auch diese letzte Arbeit vollendet sein. Die reinen Baukosten für den Turm werden sich nach erfolgter Fertigstellung auf etwa 160000 Reichsmark belaufen. In diesen Tagen kostete 1 Laib Brot 0,49 RM, 1 Mandel Eier 1,10 RM, 1 Huhn 1,60 RM, 1 Schwein zu 100 Kg 85 RM, 1 Kalb 35 RM, 1 Kg. Butter 3,12 RM, 100 Kg Roggen 16 RM, 100 KG Weizen 19,70 RM.
Bis zum heutigen Tage haben an diesem Turm geschafft: Mein treuer Mitarbeiter, der Bauführer Karl Podeschwa aus Gleiwitz, im Baubüro der Technische Hilfsarbeiter Alfred Golenia aus Gleiwitz, ferner die Mitglieder der Steinmetzhütte Steinmetzpolier Josef Ruf aus Berlin, Vicepolier August Wittig aus Glatz, 1. Altgeselle Albert Ringtunatus aus Gleiwitz, 2. Altgeselle Rudolf Klar aus Neurode, die Gesellen Ernst Szypior aus Gleiwitz, Albert Engel aus Neisse, Josef Thannheiser aus Neisse, Polten und Wiedemann aus der Heuscheuer, Josef Renner aus Bamberg, Raschdorf, Sindermann u. Franz aus dem Glatzer Bergland, der Bildhauermeister Otto Patschke aus Bunzlau, der Bildhauer Gerhard Goepfert aus Alt-Warthau bei Bunzlau, der Bildhauer Berg aus Berlin, Hartstein aus Glatz und Wunschel aus Bunzlau. Sämtliche Steinmetzen u. Bildhauer wurden gestellt von der Firma Zeidler u. Winmler, Bunzlau. Ferner die Mauer Lamprecht, Kempe, Riedel, Gunther, Triebsch, Thürmer, Klappauf, Latzel, i. Sperner, sämtlich aus Neisse u. der Umgebung von Neisse. Ferner die Arbeiter Klose, Fuhrmann, Preisner, Herde, Schmidt, Bernhard und der Aufzugsführer Ziegan, ebenfalls alle aus Neisse stammend. Ferner bei der Erneuerung der Spitze die Neisser Zimmergesellen Franz Binder, Schubert, Weisser u. der Lehrling Sperling. Die Maurer, Arbeiter u. Zimmerer wurden gestellt von dem Baugeschäft Bruno Schubert, Neisse. Mit der Kupfereindeckung der Spitze wurde betraut der Klempnermeister Konstatnin Müller, Neisse, mit seinen Gesellen Karl Mende und Rudolf Partsch; geholfen haben die Klempnerlehrlinge Hoffmann u. Mücke. Dir grosse Rüstung wurde aufgestellt vom Baumeister Schubert Neisse mit seinem Polier Winkler u. den Gesellen Binder, Engel, Schubert, Krautwald, Weisser, Rother, Grützner. Die Einrüstung der Helmspitze wurde ausgeführt von Klempnermeister Carl Menzel Stolp. Mit dem Anstrich der Spitze wurde betraut der Malerobermeister Karl Elsner Neisse, ferner arbeiteten noch: die Handwerker: Uhrmachermeister Hoffmann Neisse, Schmiedeobermeister Scholz, Schmiedemeister Lilgl, Schmiedemeister Kynast, Klempnermeister Paul Elsner, Neisse, Stukkateurmeister Jacob Prassek.
Ich danke dem Oberbürgermeister Georg Mazur, dem Bürgermeister Richard Franzke, der den Bau als Dezernent betreute und dem Provinzialkonservator Regierungsbaurat Georg Pick, mich mit dieser Aufgabe betraut zu haben. Ich danke ferner meinem Mitarbeiter, alle ehrsamen Handwerkern und meiner tüchtigen Wütte für die geleistete Arbeit.
Mit dieser Hütte, mit der ich schon bei der Wiederherstellung des Turmes der Allen Heiligen gewidmeten Pfarrkirche zu Gleiwitz als örtlicher Bauleiter unter dem Ehrenmeister der Hütte, Regierungsbaurat Pick zusammen arbeitete – und mir auch aus der gleichen Stadt die Elisabeth Henriette Bernert zu meiner Ehefrau nahm – mit dieser Hütte hoffe ich den hiesigen Glockenturm von St. Jakobus wiederherzustellen, der höchstwahrscheinlich auch von der alten Ratsturmbauhütte errichtet worden ist und jetzt einer dringenden Instandsetzung bedarf.
Heute am Donnerstag den 9. Juli 1936 um 16 Uhr werden Knopf und Wetterfahne wiederaufgesetzt. Bald wird der Turm so dastehen, wie er vom Baumeister Hans Königensteyn erdacht und 1499 vollbracht wurde. Das Mauerwerk ist fest gefügt, in wohlgewogenen Formen zeigen sich die reichen Architekturglieder und sicher und Kühn steht der spitze Helm. Und wenn in einigen Wochen die Fundamente gesichert sind, dürfte dieser Rathausturm die Kommenden Jahrhunderte überdauern und Zeugnis ablegen von all denen, die an ihm werkten und gestalteten.

Der Baumeister Hansgeorg Fiebiger".

[ralf]

Zdjęcie makiety ratusza po remoncie i renowacji w latach 1934-36.

---

Zdjęcie makiety nowego ratusza.jpg

Plik ściągnięto 20 raz(y) 5,34 MB

[ralf]

Załączam skany niemieckojęzycznej książeczki pt. "Der Rathausturm zu Neisse", której autorem jest dr inż. Hans Georg Fiebiger - miejski nyski architekt, który przewodził pracami remontowymi i renowacyjnymi wieży ratuszowej w latach 1934-36. Jest to przedruk artykułu, który opublikowano w "38. Roczniku Nyskiego Towarzystwa Sztuki i Starożytności" - "38. Jahres-Bericht des Kunst- und Altertums-Vereins Neisse 1935".

---

(zdj.1) Der Rathausturm zu Neisse - dr inż. Fiebiger.jpg

Plik ściągnięto 20 raz(y) 2,89 MB

(zdj.2) Der Rathausturm zu Neisse - dr inż. Fiebiger.jpg

Plik ściągnięto 20 raz(y) 2,85 MB

(zdj.3) Der Rathausturm zu Neisse - dr inż. Fiebiger.jpg

Plik ściągnięto 13 raz(y) 3,39 MB

(zdj.4) Der Rathausturm zu Neisse - dr inż. Fiebiger.jpg

Plik ściągnięto 20 raz(y) 3,83 MB

(zdj.5) Der Rathausturm zu Neisse - dr inż. Fiebiger.jpg

Plik ściągnięto 15 raz(y) 6,86 MB

(zdj.6) Der Rathausturm zu Neisse - dr inż. Fiebiger.jpg

Plik ściągnięto 31 raz(y) 6,43 MB

(zdj.7) Der Rathausturm zu Neisse - dr inż. Fiebiger.jpg

Plik ściągnięto 15 raz(y) 6,58 MB

[ralf]

Parę fotografii wieży ratuszowej z okresu jej remontu w poł. lat 30. XX w.

---

Wieża ratuszowa w Nysie w okresie remontu w poł. lat 30. XX w. (1).jpg

Plik ściągnięto 21 raz(y) 365,62 KB

Wieża ratuszowa w Nysie w okresie remontu w poł. lat 30. XX w. (2).jpg

Plik ściągnięto 17 raz(y) 477,88 KB

Wieża ratuszowa w Nysie w okresie remontu w poł. lat 30. XX w. (3).jpg

Plik ściągnięto 10 raz(y) 412,46 KB

Wieża ratuszowa w Nysie w okresie remontu w poł. lat 30. XX w. (4).jpg

Plik ściągnięto 16 raz(y) 496,81 KB

Wieża ratuszowa w Nysie w okresie remontu w poł. lat 30. XX w. (5).jpg

Plik ściągnięto 16 raz(y) 456,85 KB