Forum Historii Nysy

[ralf]

Zamieszczam fragment artykułu pt. "Zarys historii muzeów w Nysie od końca XIX wieku do 1945 roku", którego autorem jest Krzysztof Pawlik. W artykule omówione zostało Muzeum Etnologiczne Domu Misyjnego św. Krzyża w Nysie-Górnej Wsi (Ethnologisches Museum des Missionshauses Heiligkreuz bei Neisse). Materiał ukazał się w czasopiśmie pt. "Muzealnictwo" nr 47 z 2006 r., str. 15, które jest dostępne pod linkiem: KLIK.

„Co prawda utrzymuje się, że powstało ono z chwilą założenia w 1892 r. klasztoru św. Krzyża księży werbistów i że zajmowało pomieszczenia w północnej części domu misyjnego na parterze, obok dawnej kaplicy braci zakonnych[6], ale w 1892 r. istniał tylko pierwszy dom zgromadzenia, tzw. Owczarnia, a dopiero z końcem tego roku, 1 października, położono kamień węgielny pod budowę w pobliżu nowego klasztoru pw. Świętego Krzyża. Pierwsza część kompleksu klasztornego została poświęcona i oddana do użytku 15 października 1893 roku.[7] Tam też mogło być ulokowane muzeum misyjne. Po ponad 80 latach od zaistniałych faktów i wyłącznie na podstawie pochodzących z lat 1975-1976 relacji członków zgromadzenia[8], trudno odtworzyć wiernie wydarzenia ze schyłku XIX wieku. Jest mało prawdopodobne, by muzeum istniało od 1892 r. w ciasnym budynku Owczarni. Można raczej przypuszczać, że w tym czasie rozpoczął się napływ pamiątek z krajów misyjnych, gromadzonych z myślą o utworzeniu placówki muzealnej, która być może znalazła miejsce najwcześniej pod koniec 1893 r. w klasztorze św. Krzyża. Wobec braku akt archiwalnych Domu Misyjnego św. Krzyża w Nysie, ustalenie daty początków Muzeum Etnologicznego jest niemożliwe, zaś pierwsza wzmianka o nim pochodzi z broszury wydanej z okazji 25-lecia klasztoru i dotyczy 1902 roku[9].

Pierwsze pomieszczenie muzeum miało powierzchnię 120 m2 [10]. Jego zasoby, a także technikę wystawienniczą ukazują ilustracje nr 8-10. Opis ekspozycji podany przez E. Śliwkę[11] odnosi się raczej do okresu po przeniesieniu muzeum w latach 30. XX w. do skrzydła bocznego w części zachodniej Domu Misyjnego. Powierzchnia tego nowego lokalu wynosiła 255 m2 [12]. Zasoby, układ i metodę ekspozycji muzealiów po reorganizacji wystawy stałej przedstawiono szczegółowo w publikacji prasowej, zamieszczonej w "Neisser Zeitung" w związku z manifestacją oddziału nyskiego Związku Kolonialnego Rzeszy (Reichskolonialbund)[13].

Do działu japońskiego wiodła brama bogini (bóstwa) urodzaju religii shinto - Inari, stojąca zapewne dawniej przed jakąś olbrzymią świątynią, o której wielkości i przepychu miał dać wyobrażenie model (makieta). Przedmioty eksponowane w tym dziale to: kimono, szaty bonzy buddyjskiego, ubiór codzienny chłopa japońskiego, z wielkim kapeluszem, butami słomianymi i nastroszonym płaszczem ze słomy ryżowej, następnie porcelana, wśród niej wazony z prowincji Satsuma i serwisy do herbaty, filiżanki do kawy Mocca wykonane z drewna i pokryte złotą laką, nadto inne wyroby z laki. W kolejnej witrynie umieszczone zostały obiekty sztuki japońskiej, tj. maski groteskowe i harfa leżąca, będąca instrumentem narodowym - koto. Ilustrację muzyczną stanowiły płynące z głośników pieśni XVII-wieczne wykonywane z towarzyszeniem gitary i fletu oraz późniejsze, śpiewane współcześnie przez znaną artystkę japońską Mijakawę Joshiko i innych śpiewaków. Część japońską wystawy zamykała zbroja samuraja otoczona dużym i bogato zdobionym baldachimem.

Ekspozycja chińska zawierała porcelanę, snycerstwo (przedmioty rzeźbione w korku, bambusie i drewnie), hafty, fragment pokoju reprezentacyjnego domu wielmoży chińskiego, stroje uroczyste (strój ślubny i strój mandaryna z oznaką jego władzy - laską rzeźbioną z kości słoniowej). Świat wierzeń religijnych Chińczyków ukazywały przedmioty związane z kultem przodków, buddyzmem i konfucjanizmem.

Do krajów objętych działalnością misyjną werbistów należała również Ziemia Cesarza Wilhelma (obecnie Papua-Nowa Gwinea). Z tego terytorium pochodziły przedmioty będące świadectwem kultury ludów prymitywnych, żyjących jeszcze w większości na poziomie epoki kamienia, z wolna i opornie cywilizujących się pod wpływem Europejczyków. Wśród eksponatów znajdował się sztylet z kości ludzkiej, przypominający o łowcach głów i ludożercach mieszkających jeszcze w głębi wyspy, oraz figury groteskowe przodków, które miały być - według tamtejszych wierzeń - zamieszkane przez ich dusze. Walor dekoracyjny posiadały fajki i ornamenty domów mieszkalnych oraz wyplatane gustownie torby. Ozdoby noszone przez Papuasów to m.in. naszyjniki z zębów psów lub muszli, napierśnik z kłów dzika i wielkie kolczyki z szylkretu.

O ile Indie Holenderskie reprezentowały wyroby batikowe z Jawy i pełne wdzięku plecionki z Flores, to wyspa Bali została ukazana poprzez liczne eksponaty z zakresu sztuki indyjskiej, mianowicie: maski używane podczas tańców dramatycznych z towarzyszeniem orkiestry indonezyjskiej o nazwie gamelan, ozdoby noszone na głowie i strój tancerki do tańca dżangir (dżanger) wykonywanego na placach świątynnych, rzeźbioną wykwintnie figurę jednego z trzech głównych bóstw hinduizmu - życiodajnego boga Wisznu, dużych rozmiarów rzeźby z bogatą dekoracją, wykonane z jednego pnia drzewa, prace misternie rzeźbione w cieniutkich łupinach orzecha kokosowego i lalki teatru cieni - wyrób ze skóry bawolej. Uzupełniały je przedmioty metalowe - dzwony ofiarne i inne sprzęty kultowe kapłanów hinduskich. Na tej części ekspozycji brzmiały dźwięki metalofonu[14] odtwarzane z gramofonu.

Kolonie niemieckie w Afryce, utracone przez Niemcy w wyniku I wojny światowej, a reprezentowane na wystawie, to Togo, Kamerun i Niemiecka Afryka Południowo-Wschodnia. Z Togo i Kamerunu pochodziły wyroby ze skóry, ceramika, dzieła sztuki snycerskiej oraz tkactwo. Zbiór eksponatów z Niemieckiej Afryki Południowo-Wschodniej stanowiły pamiątki zaciętych walk powstańczych Hererów i Hotentotów w latach 1904 i 1905.

Wystawę zamykał dział zoologiczny ze zwierzętami preparowanymi (lampart, wilk, małpy, kilka ssaków rodzimych), najpiękniejszymi ptakami tropiku, ptakami rajskimi, kolibrami, dzioborożcami, a z rodzimych - od orłów po mniejsze śpiewające. Płazy ziemnowodne, skóry pytonów, muszle, ślimaki, korale, gąbki, a także kolekcja motyli egzotycznych i krajowych wzbudzały niemałe zainteresowanie wśród widzów muzealnych[15]. Prócz tego wystawione były minerały. W celu uprzystępnienia eksponatów zwiedzającym oraz poszerzenia ich wiedzy o działalności misyjnej werbistów, zaopatrzono wystawę w mapy i wykresy ilustrujące rozwój tej formy aktywności zgromadzenia[16].

Do tworzenia zasobów Muzeum Etnograficznego przyczynili się przebywający na misjach księża werbiści Franciszek Kirschbaum oraz Józef i Paweł Szebestowie. Część zbiorów pochodziła z innych domów zgromadzenia. Funkcję kustosza w latach 30. sprawował o. Erwin Thiel. Współpracowali z nim oo. Roch Szajca, Lorenz Haberstroh, Alfons Martz i (nieznany z imienia) Lorenz[17]. W latach 20. muzeum było dostępne bezpłatnie w każdym czasie po uprzednim zgłoszeniu na furcie klasztornej[18]. W 1939 r. obowiązywały następujące godziny otwarcia: w ciągu tygodnia 8-12 i 14-18, a w niedziele 10-12 i 14-18. Bilety wstępu kosztowały 15 pf dla dorosłych i 5 pf dla dzieci[19].

Po zamknięciu przez władze hitlerowskie w 1940 r. gimnazjum prywatnego księży werbistów oraz po rekwizycji w 1941 r. Domu Misyjnego św. Krzyża, nowo utworzona przy kościele klasztornym pw. Matki Boskiej Bolesnej jednostka duszpasterska, zwana kuracją (de facto parafia), zachowała jedynie kilka pokojów i skrzydło muzealne[20], które adaptowano dla potrzeb kuracji prowadzonej przez werbistów[21]. Tym samym Muzeum Etnologiczne przestało istnieć, a część jego zbiorów – rodzime ptaki śpiewające i motyle oraz szkodniki, wśród nich rodzime ssaki – 3 września 1941 r. przejęło nyskie Muzeum Sztuki i Starożytności[22]. Liczba pozyskanych przez nie w ten sposób przedmiotów objęła 141 jednostek muzealnych[23].

Muzealia z Domu Misyjnego św. Krzyża księży werbistów, po splądrowaniu kościoła i pomieszczeń klasztornych w końcu marca 1945 r. przez żołnierzy radzieckich, znajdowały się porozrzucane na korytarzach i na dziedzińcu przed furtą[43]."


Przypisy:
[6] E. Śliwka, Formacja intelektualna, działalność dydaktyczno-naukowa i wydawnicza werbistów polskich (1919-1982), Pieniężno 1986, s. 347. Za informację o tej pracy jestem wdzięczny Pani mgr Joannie Juranek z biblioteki Domu Dobrego Pasterza księży werbistów w Nysie.
[7] K. J. Rivinius, Historia Domu Świętego Krzyża od powstania do 1945 roku [w:] Głosili słowo boże (Dz. 13,5). Stulecie Domu Misyjnego św. Krzyża w Nysie 1892-1992. Księga pamiątkowa, "Materiały i Studia Księży Werbistów" nr 43, Warszawa 1996, s. 22-23.
[8] Zob. E. Śliwka, Zbiory misyjno-etnograficzne Polskiej Prowincji Zgromadzenia Słowa Bożego, "Archiwa, Biblioteki i Mu zea Kościelne" t. 34, 1977, s. 188; tenże, Formacja..., s. 347.
[9] W maju 1902 r. wizytujący klasztor św. Krzyża nadprezydent prowincji śląskiej we Wrocławiu, hr. Hatzfeld, zwiedził Muzeum Misyjne (L. Rapp, Heiligkreuz eine Pflanzschule des kathol. Glaubensboten in Schlesien, Neisse 1917, s. 35-36).
[10] E. Śliwka, Formacja..., s. 347.
[11] Ibidem; tenże, Zbiory..., s. 188.
[12] Tenże, Formacja..., s. 347. O usytuowaniu Muzeum Misyjnego niemal do końca lat 20. w skrzydle północnym na parterze informuje Neisse. Ein Führer..., wyd. 2, s. 41 oraz wyd. 3, Neisse 1929, s. 48.
[13] E.T., Das Völkerkunde-Museum Heiligkreuz. Zugleich ein Museum für die ehemals deutschen Kolonien in Afrika und der Südsee, "Neisser Zeitung" z 23 VI 1934, nr 169, Blatt 2, s. (1).
[14] W publikacji prasowej ten metalofon został określony jako gamelan [!] (ibidem). Encyklopedie i słowniki muzyczne nie znają instrumentu o takiej nazwie. Encyklopedia instrumentów muzycznych świata (Warszawa 1996, s. 122) podaje, że metalofony tworzą największą grupę instrumentów orkiestr gamelan na Jawie i Bali. W takim razie autor publikacji prasowej przypisał metalofonowi nazwę całej orkiestry.
[15] E.T., Das Völkerkunde-Museum...; por. E. Śliwka, Zbiory..., s. 188.
[16] Ibidem.
[17] E. Śliwka, Formacja..., s. 347.
[18] Neisse. Ein Führer..., wyd. 2, s. 41; wyd. 3, s. 48.
[19] Neisse. Stadtplan...
[20] K. J. Rivinius, op. cit., s. 53; K. Pawlik, Z dziejów uposażenie Domu Misyjnego Świętego Krzyża w Nysie w latach 1941-1952 [w:] Głosili słowo, s. 141.
[21] Prace adaptacyjne zostały zakończone 8 IX 1942 r. Por. Dom Dobrego Pasterza Księży Werbistów w Nysie, b. sygn., Heiligkreuzchronik 1892-1945 (kopia), s. 230.
[22] F. Bomba, Bericht über die Vereinstätigkeit in den Jahren 1939-1941, "Jahresbericht des Neisser Kunst- und Altertumsvereins" R. 45/45, 1941, s. 7; E. Śliwka, Formacja..., s. 347 podaje, że w 1942 r. Muzeum Misyjne werbistów zostało przeniesione do skrzydła północnego na poprzednie miejsce, ale trudno orzec, czy częściowo, czy w całości. Można przypuszczać, że pozostałe muzealia zostały tam jedynie zmagazynowane.
[23] Archiwum Muzeum w Nysie (dalej AMN), sygn. 1/5, Inventarienbuch 1936-1944, nr 11073: Die unter Nr. 1107311214 bezeichneten Gegenstände wurden vom Missionshaus "Heiligkreuz" anläßlich der Auflösung seines Museums erworben.
[43] J. Tyczka, Powojenne dzieje Domu Misyjnego Świętego Krzyża w Nysie [w:] Głosili słowo..., s. 72.