Forum Historii Nysy

[ralf]

Zamieszczam artykuł traktujący o Granicy św. Jana, w tym o zachowanych do dziś sześciu kamiennych słupach, które ją wytyczały. Autorem pracy jest śp. Henryk Sławiec (zm. 2021 r.) – mieszkaniec miasta Ziębice w woj. opolskim, regionalista, miłośnik historii lokalnej, propagator i badacz Granicy św. Jana. Artykuł ukazał się na stronie internetowej Urzędu Miejskiego w Ziębicach (www.ziebice.pl).

Pod postem załączone są dwie mapki, obrazujące miejsca, o których mowa w treści. Opracował je również śp. Henryk Sławiec.


TREŚĆ ARTYKUŁU:

„Początki kasztelanii otmuchowskiej sięgają czasów panowania Bolesława Chrobrego. Na zjeździe gnieźnieńskim w 1000 roku, po utworzeniu biskupstwa wrocławskiego, biskupi wrocławscy otrzymali jako uposażenie kasztelanię otmuchowską, osadzając tu zakonników w celu wprowadzania na tym terenie chrześcijaństwa wśród mieszkających tu plemion pogańskich. Natomiast, w jakich okolicznościach i dlaczego powstała granica św. Jana to już okres, gdy na Śląsku panują pierwsi książęta śląscy: Bolesław I Wysoki i Mieszko I Plątonogi. Ważną postacią w historii księstwa biskupiego był książę opolski Jarosław, najstarszy syn księcia śląskiego Bolesława I Wysokiego. Zmuszony przez ojca, obrał karierę duchowną, jednak rola duszpasterza mu nie odpowiadała. Niezadowolony z tego faktu Jarosław wraz ze stryjem Mieszkiem I Plątonogim w roku 1172 wystąpił przeciw ojcu. Obaj dokonali udanego zamachu stanu i w ten oto sposób Mieszko I Plątonogi otrzymał księstwo raciborskie, natomiast Jarosław księstwo opolskie. W roku 1198 książę Jarosław został kolejnym, dziesiątym biskupem wrocławskim. W tym samym roku wydał ważny w dziejach ziemi nyskiej akt, przekazując w testamencie po wsze czasy część swego księstwa opolskiego — ziemię nyską, biskupom wrocławskim, zwiększając tym samym uposażenie biskupstwa wrocławskiego. Tak powstało nowe księstwo kościelne na Śląsku, które przetrwało do 1810 r.

W latach osiemdziesiątych XIII w. nasilił się na tle majątkowym spór biskupa wrocławskiego Tomasza II z księciem wrocławskim Henrykiem IV Probusem. Głównym przedmiotem wybuchłego konfliktu były majątki i ziemie należące do kościoła oraz nagminne łamanie immunitetu sądowego kościoła wrocławskiego. W 1287 r. w Raciborzu doszło do ugody pomiędzy księciem Henrykiem IV Probusem i biskupem Tomaszem II, upamiętnionej budową kościoła kolegiackiego pw. św. Krzyża we Wrocławiu. Do ugody przyczynił się arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka, obiecując Probusowi swoje poparcie, a także wstawiennictwo u papieża w staraniach o koronę Polski, o którą zabiegał książę Henryk IV Probus. W czerwcu 1290 r. nie doczekawszy koronacji umiera we Wrocławiu książę Henryk IV Probus. Na łożu śmierci udziela wielkiego przywileju biskupstwu wrocławskiemu. Na mocy tego aktu biskupi wrocławscy uzyskują przywilej niezależności od władzy książęcej w kasztelani nysko-otmuchowskiej i tytułują się książętami. Aby odtąd nie było wątpliwości co do prawa biskupów do ziemi nysko-otmuchowskiej, biskup Tomasz II kazał sobie potwierdzić ten dokument przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnkę oraz papieża. Oznakowano wówczas zasięg ziem księstwa biskupiego czterema granitowymi słupami na granicy z księstwem ziębickim oraz dwoma słupami na północnej granicy księstwa biskupiego z księstwem brzeskim, nazywając ją Granicą świętego Jana Chrzciciela, patrona diecezji wrocławskiej. W roku 1810 król Prus Fryderyk Wilhelm III wydał akt sekularyzacji dotyczący kasaty wszystkich dóbr kościelnych w pruskiej części Śląska. Tym samym definitywnie zostało rozwiązane księstwo biskupie.

Granica św. Jana to zabytek zapomniany. Aby zobaczyć słupy granicy św. Jana, trzeba je najpierw odnaleźć. Toteż większość z nas nawet nie wie, że na granicy gminy Ziębice z gminą Kamiennik znajduje się zabytek o tak ciekawej historii. To granica dawnego księstwa biskupiego, powstałego w końcu XII wieku — Granica św. Jana. Powstała ona w latach 1290-1320 w postaci sześciu granitowych słupów. Na jednym z boków każdego ze słupów, wyryty jest w języku łacińskim, w trzech rzędach rozdzielonych podwójną linią, napis: „TMI / SCI / IOHIS”, czyli „Granica / Świętego / Jana”. Na drugim boku wyryty jest pastorał – atrybut władzy biskupiej, na trzecim boku wyryto ukośny krzyż w kształcie litery „X” – symbol znakowania granicy stosowany już w starożytności. Słupy te znajdowały się w pobliżu wszystkich ważniejszych traktów prowadzących z Otmuchowa do Ziębic i z Nysy do Wrocławia. Niektóre z tych traktów dzisiaj nie istnieją, stąd słupy: 2, 4 i 5 są trudne do odnalezienia.

Słup drugi, czwarty i szósty zostały wykonane i postawione w końcu XIII w. jako pierwsze, gdy biskupem wrocławskim był biskup Jan Romka (1292-1301). Słupy te mają dawny krój pisma, ma to miejsce w pierwszym rzędzie inskrypcji (litery T i M) oraz w trzecim rzędzie inskrypcji (litera H) — to krój pisma zanikający na początku XIV w., po roku 1340 ustępując całkowicie miejsca łacińskim formom liternictwa. Możliwe jest też, że słupy te zostały wykonane przez warsztat kamieniarski klasztoru cystersów w Henrykowie. W tym okresie rozpoczęto budowę pierwszego kościoła murowanego w Henrykowie. Słup pierwszy, trzeci i piąty mają już łacińską formę liternictwa w pierwszym rządzie inskrypcji. Słupy te z pewnością były wykonane i postawione na początku XIV w., gdy biskupem wrocławskim był biskup Henryk z Wierzbna (1302-1319), który jako pierwszy z biskupów przyjął tytuł książęcy. Biskup ten wprowadził wówczas do herbu biskupstwa wrocławskiego herb Nysy. Herb ten zachował się do dnia dzisiejszego w herbie archidiecezji wrocławskiej. Litera (h) w trzecim rzędzie nie zmieniła się i występuje na wszystkich słupach. Słupy 1, 3 i 5 różnią się od słupów pierwszej grupy (są jaśniejsze) zewnętrzną fakturą granitu. Słupy te mogły być wykonane z innego gatunku granitu i przez inny zespół kamieniarski. Granica św. Jana przebiega po tej samej linii, co obecna granica woj. dolnośląskiego z woj. opolskim. Słupy 2, 3, 4, 5, i 6 skierowane są stroną, na której znajduje się napis „TMI / SCI / IOHIS”, w kierunku, w którym biegnie linia granicy. Natomiast słup 1, jako jedyny skierowany jest inskrypcją w stronę, z której wkraczano na teren księstwa biskupiego.

Pierwszy słup biskupi stoi na poboczu, po prawej stronie drogi prowadzącej ze Starczówka do Lipnik, przy tablicy informującej o przebiegu w tym miejscu granicy gminy Ziębice z gminą Kamiennik. Słup ten na przestrzeni wieków zapadł się, ponieważ stoi na podmokłym terenie. W październiku 2008 roku słup został wyciągnięty do góry o ok. 60 cm. Pierwsze cztery słupy znajdujące się na granicy gminy Kamiennik z gminą Ziębice, zostały ogrodzone i opisane krótką informacją historyczną przez obecne władze gminy Kamiennik. Wysokość słupa pierwszego wynosi 185 cm od gruntu.

Drugi słup biskupi stoi w szczerym polu na wzniesieniu. Dojść do słupa można żółtym szlakiem turystycznym z miejscowości Osina Wielka. Wysokość słupa to 185 cm od gruntu.

Trzeci słup biskupi stoi po prawej stronie polnej drogi prowadzącej z Osiny Wielkiej do Chocieborza. Dnia 9.11.2007 r. słup ten został przewrócony i przygotowany do wywiezienia, prawdopodobnie na czyjeś zlecenie. Słup ten przeleżał do końca kwietnia 2008 r. w Zakładzie Usług Komunalnych w Ziębicach. Na początku maja 2008 r. słup ten został ponownie postawiony w tym samym miejscu, przez obecne władze gminy Kamiennik. Wysokość słupa wynosi 220 cm od gruntu.

Czwarty słup biskupi stoi po prawej stronie polnej drogi prowadzącej z Wigańcic do Szklar. Stoi na skarpie oddalonej ok. 850 m od drogi polnej w kierunku południowym w stronę Lasu Biskupiego. Wysokość słupa to 175 cm od gruntu.

Piąty słup stoi na styku granic łączących gminę Przeworno z gminą Grodków. Słup znajduje się na skraju zagajnika, w pobliżu miejscowości Samborowice i Bogdanów. Wysokość słupa wynosi 240 cm.

Szósty słup biskupi stoi na terenie gminy Skoroszyce w pobliżu miejscowości Chróścina Nyska. Słup stoi w szczerym polu, po prawej stronie polnej drogi prowadzącej z Chróściny Nyskiej do Łanowa. W miejscu tym przebiegała północna granica księstwa biskupiego. Wysokość słupa to 190 cm od gruntu.”


Warto na koniec dodać, że pan Henryk wykonał z drewna miniatury (wierne kopie) wszystkich sześciu słupów stojących na Granicy św. Jana, w skali 1:6.

---

Mapa Granicy św. Jana, opracowana przez śp. Henryka Sławca w 2010 r.jpg

Plik ściągnięto 4 raz(y) 3,57 MB

Mapa Księstwa Biskupiego z naniesionymi lokalizacjami kamieni wytyczających Granicę św. Jana [opracował Henryk Sławiec].jpg

Plik ściągnięto 4 raz(y) 1,19 MB

[ralf]

Zdjęcia jednego ze słupów Granicy św. Jana, który stoi obok jezdni, pomiędzy Starczówkiem a Lipnikami. W powyższym artykule jest on określony jako „pierwszy słup”.

---

(zdj.1) Dzień 29.VI.2024. Kamień graniczny - biskupi, przy drodze ze Starczówka do Lipnik [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 1 raz(y) 4,73 MB

(zdj.2) Dzień 29.VI.2024. Kamień graniczny - biskupi, przy drodze ze Starczówka do Lipnik [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 4 raz(y) 3,13 MB

(zdj.3) Dzień 29.VI.2024. Kamień graniczny - biskupi, przy drodze ze Starczówka do Lipnik [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 1 raz(y) 1,98 MB

(zdj.4) Dzień 29.VI.2024. Kamień graniczny - biskupi, przy drodze ze Starczówka do Lipnik [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 1 raz(y) 1023,84 KB

(zdj.5) Dzień 29.VI.2024. Kamień graniczny - biskupi, przy drodze ze Starczówka do Lipnik [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 1 raz(y) 2,31 MB

(zdj.6) Dzień 29.VI.2024. Kamień graniczny - biskupi, przy drodze ze Starczówka do Lipnik [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 2 raz(y) 1,7 MB