Forum Historii Nysy

[ralf]

W celu zapoznania Czytelnika z najdawniejszymi dziejami ziemii nyskiej, począwszy od epoki paleolitu, aż po okres wpływów rzymskich i wczesne średniowiecze, zamieszczam opracowanie pt. "Pradzieje ziemi nyskiej", którego autorem jest Mariusz Krawczyk. Materiał ukazał się w książce pt. "Historia lokalna na przykładzie ziemi nyskiej", Nysa, 2014, str. 12 (link do pozycji - część 1/2: http://powiat.nysa.pl/fil...a/czesc%201.pdf ).


"Ziemia nyska wdzisiejszym, potocznym rozumieniu tego terminu to teren powiatu nyskiego. Historycznie jest to kraina, która ukształtowała się w epoce średniowiecza ido lat 40. XVIII wieku funkcjonowała jako księstwo nyskie biskupów wrocławskich. Granice tego bytu politycznego były szersze niż obecny powiat, jako że granice południowe księstwa opierały się o masyw gór Jesioników aż po górę Pradziad na terenie obecnej Republiki Czeskiej. W kierunku północnym biskupie księstwo obejmowało także ziemię grodkowską. Początki samej Nysy jako lokalnego, stołecznego ośrodka miejskiego sięgają początków XIII wieku. Trudno więc dla okresu wcześniejszego, obejmującego czasy prehistoryczne używać jednoznacznego terminu „ziemia nyska”, który w tym przypadku musiałby oznaczać wyodrębniony rejon geograficzny. Dla potrzeb niniejszego artykułu możemy przyjąć, że interesujący nas obszar to fragment środkowego dorzecza Nysy Kłodzkiej obejmujący następujące jednostki geograficzne: Obniżenie Otmuchowskie z fragmentem Doliny Nysy Kłodzkiej stanowiące oś i centralną część tej krainy, na południe od nich Przedgórze Paczkowskie, opierające się na paśmie Gór Opawskich i północno-zachodni skraj Płaskowyżu Głubczyckiego, a na północy południowo-wschodni kraniec Wzgórz Strzelińskich i południowa część Równiny Niemodlińskiej. Teren dzisiejszego powiatu nyskiego zamieszkiwany jest przez człowieka od wielu tysięcy lat, a historia pisana tych ziem sięga jedynie kilkuset lat wstecz. Czasy wcześniejsze, określane jako pradziejowe, przemawiają do nas wyłącznie poprzez różnego rodzaju znaleziska archeologiczne, to jest starożytne wytwory rąk ludzkich oraz ślady dawnych obozowisk, osad, cmentarzysk, grodzisk, rzemieślniczych pracowni, które określa się mianem stanowisk archeologicznych. Znaleziska te dokonywane są na powierzchni ziemi bądź też pochodzą z archeologicznych badań wykopaliskowych. Obecny zasób wiadomości dotyczących pradziejów ziemi nyskiej, jakkolwiek bogaty, daleki jest od wyczerpującego. Do tej pory zarejestrowano tu około 1200 stanowisk archeologicznych, na których stwierdzono istnienie śladów osadnictwa grup ludzkich od czasów najdawniejszych, to jest z okresu przebywania tu przed wieloma tysiącami lat paleolitycznych i mezolitycznych łowców, poprzez rolnicze kultury epoki neolitu, brązu, wczesnej epoki żelaza, aż po okres późnego średniowiecza. Ciągle jednak dokonywane są nowe odkrycia; z jednej strony jest to wynik systematycznych badań archeologów, z drugiej – przypadkowe znaleziska dokonywane na przykład w czasie orki lub w trakcie wszelkiego rodzaju robót ziemnych.
Pozyskiwane już od ponad 100 lat znaleziska archeologiczne z terenu ziemi nyskiej gromadzone są głównie w Muzeum w Nysie. Są to zabytki pradziejowe odkrywane jeszcze w pierwszej połowie XX wieku, pochodzące zbadań powierzchniowych i wykopaliskowych, zabytki związane ze średniowiecznym etapem historii Nysy uzyskiwane w wyniku badań ratowniczych prowadzonych na terenie centrum miasta, eksponaty prahistoryczne stanowiące efekt współcześnie prowadzonych działań archeologicznych, wreszcie dary przypadkowych znalazców na rzecz Muzeum. Wszystkie te zabytki są ewidencjonowane, konserwowane, katalogowane, opracowywane naukowo w Muzeum w Nysie, a najciekawsze prezentowane są na wystawach i publikowane w specjalistycznych wydawnictwach naukowych.

Paleolit – starsza epoka kamienia
Najstarsze ślady bytowania człowieka na terenie obecnej ziemi nyskiej pochodzą zpaleolitu, czyli starszej epoki kamienia. Mówimy tu o okresach czasowych obejmujących dziesiątki tysięcy lat, w czasie których dochodziło do zmian klimatycznych, a w związku z tym także do znacznych przeobrażeń środowiska naturalnego w naszym rejonie świata. Okresy zlodowaceń i ociepleń klimatu wpływały bezpośrednio na krajobraz i świat przyrody, a tym samym na warunki życia przodków człowieka współczesnego. W subarktycznym klimacie i tundrowym krajobrazie mogły się tu odbywać polowania na pasące się stadnie mamuty i renifery. Pojawiające się na interesującym nas terenie grupy łowców – zbieraczy pozostawiły po sobie ślady w postaci wyrobów i narzędzi krzemiennych, z których najstarsze, pochodzące między innymi z rejonu Domaszkowic, datowane są na okres paleolitu środkowego, to jest 90 – 40 tys. lat przed naszą erą. O wiele liczniejsze są znaleziska z paleolitu górnego i schyłkowego, to jest z okresu 40 – 9 tys. lat przed naszą erą. Większość z nich pochodzi z rejonu miejscowości: Otmuchów, Wójcice, Domaszkowice, ale pojedyncze znaleziska paleolitycznych wyrobów krzemiennych znane są także z kilkunastu innych miejscowości całego regionu, także z terenu obecnej Nysy.
Badane wykopaliskowo w latach 60. XX wieku w pobliżu Wójcic obozowisko łowców z kręgu tak zwanego kompleksu graweckiego, datowanego na około 30 – 20 tys. lat to jedno z ważniejszych stanowisk archeologicznych dla poznania osadnictwa górnopaleolitycznego Polski południowej. Znaleziono tu około 6000 wyrobów krzemiennych i kilkadziesiąt fragmentów kości mamuta[1]. Badania archeologów z ostatnich kilkunastu lat doprowadziły do odkrycia kolejnych obozowisk z licznymi znaleziskami krzemieni z kręgu tak zwanej kultury magdaleńskiej, datowane na około 20 – 16 tys. lat. Tego typu znaleziska archeologiczne znane są z rejonów wsi Śmicz, Domaszkowice, Broniszowice, a przede wszystkim Sowin, gdzie znaleziono wiele tysięcy przedmiotów krzemiennych stanowiących świadectwo wielokrotnego pobytu grup ludzkich w tym miejscu związanego z wytwarzaniem krzemiennych narzędzi[2].

Mezolit – środkowa epoka kamienia
9 – 5 tysięcy lat przed naszą erą to czas, kiedy klimat upodobnił się do panującego dzisiaj, w związku z tym i środowisko naturalne, w tym flora i fauna stały się podobne do tych występujących obecnie. Mezolityczni myśliwi polowali na żyjące w lasach jelenie, sarny, dziki, duże znaczenie miało rybołówstwo. Dominujące w krajobrazie środowisko leśne sprzyjało rozwinięciu się polowań typu traperskiego. Ówcześni łowcy używali najczęściej niewielkich ostrzy krzemiennych, tak zwanych zbrojników. Umieszczano je jako wkładki w oprawach kościanych i drewnianych, a przede wszystkim służyły jako groty strzał do łuku, który stał się podstawowym narzędziem łowieckim. Zbieracko-łowieckie grupy ludności mezolitycznej osiedlały się chętnie na piaszczystych terasach średniej wielkości rzek. Przykładem takiej osady jest mezolityczne obozowisko położone nad Nysą Kłodzką w rejonie Otmuchowa, gdzie w 2005 roku przeprowadzono badania archeologiczne przy okazji budowy obwodnicy tego miasta. Z kolei inne, niewielkie stanowisko z epoki mezolitu usytuowane jest na wyniesieniu w okolicach Broniszowic – miejscu stwarzającym znakomite warunki do obserwacji najbliższej okolicy[3].

Neolit
W 5 tysiącleciu p.n.e. na teren ziemi nyskiej przybyli z południa pierwsi rolnicy, którzy przynieśli z sobą umiejętność wyrobu naczyń glinianych, wykonywania doskonalszych narzędzi krzemiennych i kamiennych, a przede wszystkim umiejętność uprawy roli i hodowli zwierząt. Urodzajne gleby sprzyjały takiemu osadnictwu, stąd odnajdujemy tu ślady wszystkich ważniejszych, rozpoznanych archeologicznie rolniczych kultur neolitycznych. Reprezentowany przez nich nowy sposób życia polegający na podporządkowywaniu sobie przyrody i organizowaniu otaczającej przestrzeni wyznaczał początek rozwoju cywilizacji człowieka. Wtedy właśnie powstały pierwsze na naszych ziemiach stałe osady rolników. Ta doniosła zmiana w dziejach ludzkości doczekała się naukowego określenia jako „rewolucja neolityczna”. Najstarsze wioski to zazwyczaj kilka długich budynków, których konstrukcję tworzyły rzędy słupów, a przestrzeń miedzy nimi wypełniano plecionką z gałęzi i gliną. Obok budowano często ziemianki pełniące funkcję spichlerzy. Na wypalonych i wykarczowanych połaciach pierwotnej puszczy uprawiano ziemię. Uprawa lnu i hodowla owiec dostarczała surowca do wyrobu tkanin. Wszelkiego rodzaju narzędzia wytwarzano wówczas z drewna, kości, rogu i krzemienia. Obok wcześniej znanych narzędzi krzemiennych, pojawiły się nowe, jak na przykład ostrza sierpów potrzebne do zbioru zbóż. Jednak najbardziej charakterystyczne dla epoki neolitu narzędzia to wyroby z precyzyjnie obrobionego i wygładzonego kamienia. Do wyrębu drzew i obróbki drewna używano kamiennych siekier i toporów, pomocne też były ciosła i dłuta. W uprawie ziemi pomagały kamienne motyki i radła. W zbiorach Muzeum w Nysie znajduje się kilkadziesiąt takich narzędzi neolitycznych. Znajdywane są one po dziś dzień na powierzchni okolicznych pól ornych stanowiąc tym samym wyznacznik terytoriów funkcjonowania na naszych ziemiach neolitycznych społeczności rolniczych[4]. Pierwsze plemiona rolnicze przybyły na ziemie dzisiejszej Polski zpołudnia, zza łańcuchów górskich Karpat i Sudetów. Najdogodniejsze trasy migracji, gdzie najłatwiej można było przebyć górskie bariery to Brama Morawska iKotlina Kłodzka. Odkrycia archeologiczne zostatnich lat dowodzą, że migracje te dokonywały się także przez teren obecnej ziemi nyskiej, a dokładniej przez ziemie na zachód od Nysy; od południa, przez doliny górskie, a następnie Przedgórze Paczkowskie i dolinę Nysy Kłodzkiej.
Znaleziono na tych terenach ślady bytowania ludności wczesnoneolitycznej z tak zwanego naddunajskiego kręgu kulturowego: kultury ceramiki wstęgowej rytej, kultury ceramiki wstęgowej kłutej, kultury lendzielskiej. Jest więc bardzo prawdopodobne że obszar ten leżał w pasie „korytarza” prowadzącego z południa na północ, przez który na teren Śląska migrowały kolejne fale neolitycznych osadników. Pierwsi rolnicy jako stałe miejsca swojej egzystencji wybierali rejony o najbardziej żyznych glebach. Była to Nizina Śląska, Płaskowyż Głubczycki, Małopolska, a na północy Polski teren Kujaw. Także na terenie ziemi nyskiej funkcjonowała enklawa osadnicza rolników z kręgu naddunajskiego. Są to tereny na północ i północny zachód od Nysy – rejon żyznych ziem w dorzeczu dwóch strumieni – Korzkwi i Cielnicy – obecnie teren gmin Pakosławice i Kamiennik.
Z czasem miejscowe plemiona mezolityczne zaczęły przejmować kulturowe zdobycze przybyszów z południa. W ten sposób powstała kultura pucharów lejkowatych, której ludność prowadziła gospodarkę rolniczo-hodowlaną, z utrzymaniem dużej roli łowiectwa i rybołówstwa. Od połowy III tysiąclecia przed naszą erą teren obecnej ziemi nyskiej penetrowany był także przez przedstawicieli kultury amfor kulistych i kultury ceramiki sznurowej, którzy prowadzili związany z pasterstwem, nomadyczny tryb życia. Osadnictwo w epoce neolitu koncentrowało się głównie wpółnocno-zachodnim i zachodnim rejonie ziemi nyskiej (tereny gmin: Nysa, Kamiennik, Otmuchów, Paczków). Występujące tam żyzne gleby, dogodna sieć rzeczna i ukształtowanie terenu bardzo odpowiadały pierwszym rolnikom. Należy jednak zaznaczyć, że pojedyncze znaleziska z epoki neolitu odnajdywane są na całym obszarze powiatu nyskiego.

Epoka brązu i wczesna epoka żelaza
W początkach 2 tysiąclecia p.n.e. ludy Europy Środkowej zaznajomiły się z umiejętnością wytwarzania narzędzi, przedmiotów codziennego użytku i ozdób z metalu jakim był stop miedzi i cyny, czyli brąz. Na Śląsku zamieszkały grupy ludności kultury unietyckiej. Na terenie ziemi nyskiej ślady bytności ludzi przynależnych do tej kultury archeologicznej znaleziono w pobliżu miejscowości Goświnowice.
Rozkwit osadnictwa w epoce brązu nastąpił wokresie ponad tysiąc lat trwającego rozwoju kultury łużyckiej. Bardzo liczne pozostałości materialne z tego okresu odnajdywane na terenie ziemi nyskiej skłoniły archeologów do wyodrębnienia tzw. Nyskiego Rejonu Osadniczego Kultury Łużyckiej, który mieści się w granicach zachodniej części obecnego powiatu[5]. Największy rozwój sieci osadniczej ludności kultury łużyckiej na ziemni nyskiej to przełom epoki brązu i żelaza – V okres epoki brązu i halsztat C, czyli około 800 – 650 lat p.n.e. Znajdują się tu bardzo liczne stanowiska archeologiczne z tego okresu – pozostałości wielu osad, z których niektóre zajmują kilkuhektarowe powierzchnie dzisiejszych pól uprawnych. Znanych jest też kilkanaście cmentarzysk z ciałopalnymi pochówkami wyposażonymi w bogato zdobione naczynia ceramiczne. Czasem istnieje możliwość przyporządkowania rozpoznanej archeologicznie wioski z funkcjonującym niegdyś obok cmentarzyskiem tej ludności. Tak jest na przykład w przypadku rozległej osady kultury łużyckiej i cmentarzyska w okolicach Starego Paczkowa. Jest to prawdopodobnie najstarsze rozpoznane stanowisko archeologiczne na terenie ziemi nyskiej, badane wykopaliskowo na przełomie XIX i XX wieku[6].
Pod mianem kultury łużyckiej rozumiemy konglomerat plemion zamieszkujących teren Europy Środkowej, wśród których możemy wyróżnić odrębne grupy terytorialne. Dominującą, odczytywaną dziś cechą kultury łużyckiej był ciałopalny obrządek grzebalny i płaskie cmentarzyska. Typowy pochówek z tego okresu to składana w jamie grobowej gliniana urna zawierająca spalone szczątki zmarłego. Urnie towarzyszyły dary grobowe w postaci zespołu naczyń, często bogato zdobionych, czasem także przedmiotów zbrązu. Najczęściej były to ozdoby, lub ich fragmenty przepalone w trakcie obrzędu kremacji; szpile, bransolety, naramienniki, ozdobne guzy, itp. Cmentarzyska takie były badane wykopaliskowo między innymi wrejonie wsi Nowaki i Radzikowice[7].
Istnieje także cały szereg znalezisk pojedynczych z terenu ziemi nyskiej. Do ciekawszych zaliczyć można skarby zawierające ozdoby wykonane z brązu i żelaza odkryte w XIX i XX wieku w Kopernikach, Maciejowicach i Siodłarach, miecz z brązu znaleziony w Paczkowie, brązowe siekierki z Biskupowa, Broniszowic i Słupic[8].

Kultura celtycka w okresie lateńskim epoki żelaza
Od IV do I wieku przed naszą erą rozległe tereny Europy zachodniej i środkowej opanowały ludy celtyckie, które rozpowszechniły wiele innowacji i technicznych wynalazków. Nastąpił rozwój metalurgii, w użytek weszły żelazny pług, żarna rotacyjne do mielenia zboża i koło garncarskie do wyrobu naczyń glinianych. Osadnictwo celtyckie w pobliżu ziemi nyskiej koncentrowało się na terenie Wyżyny Głubczyckiej i na środkowym Śląsku. Ślady kultury celtyckiej, w postaci pojedynczych znalezisk archeologicznych, istnieją także na terenie ziemi nyskiej[9].

Okres wpływów rzymskich
Na przełomie starej i nowej ery na terenie Polski i Śląska rozwijała się nowa kultura określana mianem kultury przeworskiej, tworzona przez plemiona germańskie. Ludność tej kultury prezentowała wysoki stopień rozwoju technologicznego i gospodarczego, co znalazło wyraz w wielu wysokiej jakości wyrobach tej kultury. Między innymi rozwinęła się znajomość sztuki hutniczej, czego przejawem w rejonie nyskim są pozostałości pracowni hutniczych z piecami dymarskimi odkryte między innymi w pobliżu Niwnicy, Pakosławic i Prusinowic. Znaleziska rzymskich monet są świadectwem istnienia żywych kontaktów handlowych z terenami Cesarstwa Rzymskiego. Ślady zamieszkiwania ludności kultury przeworskiej na terenie ziemi nyskiej są bardzo liczne i obejmują praktycznie cały ten teren. Najgęstsza sieć osadnicza funkcjonowała wzdłuż doliny Nysy Kłodzkiej. Największy rozwój osadnictwa ludności kultury przeworskiej nastąpił w okresie późnego okresu wpływów rzymskich i wczesnym okresie wędrówek ludów, to jest w III – IV wieku naszej ery. W owym czasie funkcjonowały tu w niektórych rejonach całe ciągi niewielkich, blisko siebie położonych siedzib ludzkich. Niektóre spośród nich były badane wykopaliskowo, jak na przykład osada w Głębinowie i Wójcicach[10].

Wczesne średniowiecze
W okresie wczesnego średniowiecza, od VII wieku naszej ery, miało miejsce odtwarzanie sieci osadniczej zniszczonej w znacznym stopniu w okresie wędrówek ludów. Wtedy to na terenie Śląska, a więc także i ziemi nyskiej zamieszkały plemiona Słowian. Obok otwartych, rolniczych osad z czasem powstawały grody będące ośrodkami władzy i dające schronienie okolicznej ludności. Zarówno osady wiejskie, jak i grody znajdowały się także na terenie ziemi nyskiej. Grody budowano często w miejscach znatury trudno dostępnych: na cyplach, terasach, wyniesieniach, w widłach rzek lub na wyspach. Były to centra poszczególnych słowiańskich plemion oraz grody schronieniowe, przeznaczone dla okolicznej ludności w sytuacji zagrożenia. Grodem refugialnym mogło być datowane na X – XII wiek grodzisko w Cieszanowicach. Zlokalizowane na wyniosłym wzgórzu, rozległe, bronione wałem i podwójną linią fosy. W krajobrazie kulturowym okresu wczesnego średniowiecza dominowały jednak liczne, niewielkie, otwarte osady wiejskie, znane obecnie ze znalezisk powierzchniowych, a tylko nieliczne przebadane wykopaliskowo[11]. Na okres wczesnego średniowiecza datowane są też skarby srebrnych monet odkryte w Smolicach i okolicach Otmuchowa. Obok europejskich denarów znaleziono także arabskie dirhemy – ślady kontaktów z kupcami arabskimi[12].

Późne średniowiecze
XIII wiek, to okres już w pełni historyczny, gdy wnaszym rejonie lokowano miasta i prowadzono akcję kolonizacyjną, która doprowadziła do powstania istniejącej do dziś sieci miejscowości i szlaków komunikacyjnych. Licznie odnajdywane zabytki archeologiczne z tamtego okresu są niezastąpionym uzupełnieniem naszej wiedzy o kulturze materialnej średniowiecza. Szczególnie bogaty plon przynoszą badania wykopaliskowe w centrach starych miast, prowadzone przy okazji różnego rodzaju robotach budowlanych. Znakomitym przykładem takich działań jest Nysa – miasto odługiej, bogatej historii, której liczne ślady odkrywane są w trakcie prowadzonych tu ratowniczych badań wykopaliskowych. Tkwiące pod naszymi stopami pozostałości starych budowli kamiennych, ceglanych, drewnianych i sięgające 4 metrów grubości nawarstwienia powstałe w ciągu kilku stuleci istnienia miasta, odsłaniają powoli przed nami swe tajemnice. Setki glinianych naczyń, żelazne narzędzia, oręż, ozdoby, skórzane obuwie, wyroby ze szkła, drewna i wiele innych wytworów rąk ludzkich, po wiekach mogą ujrzeć światło dzienne i dawać świadectwo bogatej i burzliwej historii tego skrawka ziemi".


Przypisy:
[1] A. Dagnan, B. Ginter, Wyniki badań na stanowisku górnopaleolitycznym w Wójcicach, pow. Grodków, [w]: Sprawozdania Archeologiczne t. 22: 1970, s. 31–37; W. Chmielewski, Paleolit środkowy i górny, [w]: Prahistoria ziem polskich, t. I, Paleolit iMezolit, wyd. Ossolineum, 1975, s. 143–145; A. Wiśniewski, M. Połtowicz-Bobak, Paleolit, [w]: Archeologia Górny Śląsk, wyd. Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, 2013 r., s. 21–24, 27, e-book dostępny stronie internetowej wydawnictwa.
[2] M. Krawczyk, T. Płonka, A. Wiśniewski, Nowe stanowisko magdaleńskie w Broniszowicach na Górnym Śląsku, [w]: Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. XLVI, Wrocław 2004, s. 235–240; A. Wiśniewski, J. Badura, M. Furmanek, M. Hnat i in., Prace wykopaliskowe na stanowisku 9 w Sowinie, województwo opolskie, [w:] Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 2007–2008, Katowice 2010, s. 15–24.
[3] T. Płonka, Mezolit, [w]: Archeologia Górny Śląsk, wyd. Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, 2013 r., s. 39–41, e-book dostępny na stronie internetowej wydawnictwa.
[4] Jedno z pierwszych znalezisk tego typu; porównaj na przykład: Seger H., Vorgeschichtliche Funde aus dem Neisser Lande, [w]: Jahresbericht des Neisser Kunst und Altertumvereins, Neisse, 1909, s. 17.
[5] A. Mierzwiński, Zasiedlenie Opolszczyzny od starszej epoki brązu po wczesny okres lateński, Wrocław 1992, s. 95–98).
[6] H. Dittrich, Bericht über einen Urnenfund, [w]: Jahresbericht des Neisser Kunst und Altertums-Versins, 1900, s. 27 – 29; H. Dittrich, Dau, Aufdeckung einer Urnenfundstätte bei Alt Patschkau, [w]: Jahresbericht ... 1902, s. 23 – 26.
[7] M. Krawczyk, III sezon badań ratowniczych na cmentarzysku kultury łużyckiej w Nowakach, województwo opolskie, [w]: Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 1999 – 2000, Katowice 2002, s. 217 – 221, tu dalsza lit.; M. Krawczyk, Badania ratownicze na cmentarzysku iosadzie kultury łużyckiej w Radzikowicach, województwo opolskie, [w]: Badania archeologiczne na Górnym Śląsku iziemiach pogranicznych w latach 2001 – 2002, Katowice 2004, s. 34 – 41.
[8] Skarby ziemi wydarte, red. E. Tomczak, Katowice 2005, s. 39, 44.
[9] J. Kostrzewski, Pradzieje Śląska, wyd. Ossolineum 1970, s. 133, 136.
[10] W. Romiński, Badania ratownicze na osadzie z okresu wpływów rzymskich w Głębinowie pow. Nysa, [w]: Terenowe Badania Archeologiczne na Opolszczyźnie, rok 1969; s. 18 – 19, tu dalsza lit., M. Krawczyk, Badania ratownicze na osadzie kultury przeworskiej w Wójcicach, województwo opolskie, [w]: Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 2001 – 2002, Katowice 2004, s. 102 – 108.
[11] M. Krawczyk, Wyniki badań wykopaliskowych na osadzie wczesnośredniowiecznej w Wójcicach, województwo opolskie, [w]: Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 1999 – 2000, Katowice 2002, s. 267 – 271.
[12] M. Krawczyk, K. Macewicz, Wczesnośredniowieczny skarb monet z Lasowic, województwo opolskie, [w]: Badania archeologiczne na Górnym Śląsku iziemiach pogranicznych w 1993 roku, Katowice 1997, s. 81 – 85; A. Bartczak, B. Butent-Stefaniak, Skarb monet z X wieku z miejscowości Lasowice, woj. opolskie, [w]: Wiadomości Numizmatyczne, XLI, zeszyt 1–2, Warszawa 1997, s. 20 – 69.