Forum Historii Nysy

[ralf]

"Utworzenie w 1835 roku cmentarza związane było zrozwojem zmilitaryzowanego miasta w obrębie potężnej twierdzy i funkcjonowaniem garnizonu[6]. Przyczyniło się to do napływu urzędników administracji wojskowej, oficerów i żołnierzy, a także jeńców wojennych. Przez kolejne lata na cmentarzu chowani byli zarówno wojskowi i członkowie ich rodzin, a także urzędnicy i policjanci, a w latach wojen – jeńcy wojenni. Traktowany był jak cmentarz komunalny, stąd pochówki różnych wyznań: katolików, protestantów, prawosławnych i Żydów oraz osób różnych narodowości. Na uwagę zasługuje fakt, że na jednym cmentarzu z jednakowym szacunkiem, obok wysokich rangą urzędników i oficerów pruskich, a później niemieckich, chowani byli także zmarli jeńcy wojenni wojsk przeciwnych. Cmentarz po 1945 roku nie był użytkowany, a w 1955 roku został zamknięty[7]. Na cmentarzu garnizonowym zostało pochowanych wielu członków pruskich, śląskich, czy wielkopolskich rodów szlacheckich. Byli to oficerowie armii oraz ich rodziny, oddelegowani do Nysy. Na wysoką rangę miasta – twierdzy wskazuje ilość pochowanych wysokich stopniem oficerów wtym generałów. Według udokumentowanych danych na cmentarzu garnizonowym zostało pochowanych 6 generałów. Na pozostałych cmentarzach spoczywa jeszcze 2 innych generałów[8]. Jak można przypuszczać nie jest to pełna lista pochowanych w Nysie generałów.
Generałowie pochowani na cmentarzu garnizonowym:

• generallieutenant Urlich von Barner (1786-1846)
• generallieutenant Fredinand Freiherr von Bock-Hermsdorf (1819-1898)
• generalmajor Ewald Christian von Buffe (1776-1852)
• generallieutenant Heinrich von Loschin (1764-1839) uczestnik wojen napoleońskich, w polskim herbarzu von Loschin występuje jako szlachta kaszubska
• generallieutenant Carl Heinrich, Freiherr von Rheinbaben (1781-1843)
• generallieutenant Karl von Treskow (1829-1889) ród pochodzący z Wielkopolski[9].

Cmentarz garnizonowy rozplanowany został początkowo na płaskiej polanie równolegle do ulicy w kształcie regularnego czworoboku podzielonego na kwatery przecięte alejami z centralną aleją na osi północ – południe. Późniejsza, zapewne jeniecka część zachodnia, wznosi się dwoma tarasami ku górze granicząc z fortyfikacjami. Obecnie jej fragment południowo – zachodni jest nieczytelny z powodu pozostałości prac ziemnych z 1945 roku. Najstarsze nagrobki pochodzą z I poł. XIX wieku[11]. W wyniku wojny prusko – duńskiej z 1864 roku w Nysie znaleźli się duńscy jeńcy wojenni, stąd ich pochówki wczęści północno – zachodniej[12]. W czasie wojny prusko – francuskiej znalazło się w Nysie ok. 13 tys. jeńców francuskich, z których część zmarła głównie w wyniku chorób. Niektórzy jeńcy zostali pochowani na cmentarzu garnizonowym[13]. Centralnym punktem cmentarza jest ufundowany w 1909 roku przez władze miejskie i stowarzyszenie kombatanckie pomnik w kształcie obelisku, upamiętniający pochowanych tu pięćdziesięciu jeden pruskich i jedenastu austro-węgierskich żołnierzy. Jest to pamiątka kampanii 1866 roku, kiedy to w okolicach Hradec Kralowe starły się armie pruska i austro-węgierska. Obecnie pomnik jest zdewastowany i uszkodzony, jednak granit, z jakiego został wykonany jest na tyle odporny, że uszkodzenia są powierzchowne, co w przyszłości może pozwolić na jego uratowanie. Na podstawie archiwalnej fotografii wiadomo, że w 1875 roku został pochowany na tym cmentarzu mieszkający od 1853 roku w Nysie poeta i oficer Herman Kunibert Neumann (1808-1875)[15]. Był on autorem m.in. napisanego w 1846 roku obecnie zapomnianego eposu pt. Kościuszko będącego hołdem poety dla polskiego bohatera w 100 rocznicę jego urodzin[16]. Niestety jak dotąd nie udało się zlokalizować nagrobka tego poety. W północno-wschodnim narożniku znajduje się dobrze utrzymany, odnowiony w 1996 roku[17] pomnik poświęcony żołnierzom niemieckim z I wojny światowej. Jest to ociosany od frontu granitowy blok z wyrytym krzyżem żelaznym i datą 1914-1918 oraz inskrypcją "Unsern Helden". Na szczególną uwagę zasługuje pomnik w formie krzyża z obecnie utrąconą górną partią, wykonany z bloków piaskowca osadzonych na betonowym cokole. Ufundowany przypuszczalnie ok. 1920 roku i upamiętniający ofiary I wojny światowej z inskrypcją cyrylicą:

СОOРУЖЕНЬ СРЕДСТВАМИ ВОЕННОПЛѣННЫХЬ ЛАГЕРЯ НЕИССЕ

Tekst jednoznacznie wskazuje, że pomnik został wystawiony ze środków byłych rosyjskich jeńców wojennych (głównie oficerów) obozu jenieckiego w Nysie[18]. Szczególnymi walorami artystycznymi zwraca uwagę stela piaskowcowa w stylu hellenistycznym przedstawiająca tragicznie zmarłych narzeczonych. Jest to fragment nagrobka poświęconego lejtnantowi Johannes’owi Wenzlik (1896-1919) i jego narzeczonej Edith Rosler (1900 -1919)[19]. Ciekawy i jak dotąd niezidentyfikowany jest pochodzący przypuszczalnie z lat 20 XX wieku grobowiec z figurą Chrystusa. Niestety jest on regularnie profanowany i dewastowany, a przez rozbitą płytę grobowca do środka wrzucane są śmieci. Teren tego cmentarza jest ogólnie zaniedbany. Na całym obszarze porozrzucane są liczne nagrobki i epitafia w formie stel, tablic lub krzyży. Zachowało się kilka XIX-wiecznych nagrobków w formie „wolutowych poduch”. Wiele nagrobków zapadło się, inne zostały porozbijane i zdekompletowane. Jednak niektóre są wciąż możliwe do zidentyfikowania i odnowienia. Obecnie wczęści wschodniej cmentarza sporadycznie jest wykaszana trawa i zbierane śmieci, natomiast część zachodnia, przypuszczalnie jeniecka, jest gęsto porośnięta drzewami i krzewami przez co słabo dostępna. Przy utrzymaniu tego cmentarza zapomina się również o obowiązkach wynikających z ustawy o grobach i cmentarzach wojennych[20]".


Przypisy:
[6] H. Dittrich, Grabdenkmaler adeliger Personen auf Neisser Friedhofen,[w:] Jahresberichte die Neisser Kunst und Altentumsverein nr 19, R 1915 s. 26.
[7] Uchwała prezydium MRN w Nysie nr. 46/200/55 zdnia 21 X 1955.
[8] H. Dittrich, Grabdenkmaler adeliger Personen… s.26-37.
[9] Jego przodek: Joachim Christian von Trescow (1698-1762 zm. w Nysie), pruski generalleutnand. Brał udział w drugiej wojnie śląskiej, został odznaczony orderem Pour le Merite. W 1747 był komendantem twierdzy Nysa. Brał udział w wojnie siedmioletniej (1756-1763). W 1758 był obrońcą twierdzy Nysa. Żona J.C.v. Trescow – Zofia Katarzyna zd. von Falkenberg (1716-1761 zm. w Nysie) była damą dworu Cesarzowej Katarzyny II. [za:] Dittrich, Wapien In und Bauwerken In Neisse und Uugegend [w:] Jahresberichte… nr.17, R 1913 s.33-34
[11] Archiwum WUOZ w Opolu, wkarcie cmentarza podaje się mylnie, że najstarszy wzmiankowany nagrobek pochodzi z 1866 roku.
[12] Prawdopodobnie szczątki jeńców Duńskich zostały ekshumowane.
[13] A. Klose, Festung Neisse…, s.314 - 315. Podaje liczbę 271 francuskich jeńców pochowanych na „starym cmentarzu garnizonowym” i 714 zmarłych oficerów i żołnierzy pochowanych na nowym „cmentarzu francuskim”. Ponadto wymienia cztery pomniki z cmentarza garnizonowego: dwa wspomniane już w tekście z 1866 i 1914/18 oraz dwa obecnie nie istniejące: żołnierzy pruskich zwojny 1870/71 i 271 żołnierzy francuskich.
[15] Inskrypcja na nagrobku brzmiała: Hermann Kunibert Neumann, geb. 12. 11. 1808, gest, 8. 11. 1875. Dem deutschen Dichter, dem trefflichen Menschen, weihen dies Denkmal seine Verehrer und Freudne. [Niemieckiemu poecie, wspaniałemu człowiekowi, poświęcają ten pomnik jego wielbiciele i przyjaciele.] tłumaczenie S. Miechkota.
[16] G. Kosellek, Reformen, Revolutionen und Reisen, Deutsche Polenliteratur, Wiesbaden 2000. s.385-407
[17] G. Kosmala, Konflikt o pomniki zołnierzy niemieckich poległych podczas I i II wojny światowej rozgrywający się w woj. Opolskim w latach 1992-2004, Wrocław 2007. s. 46.
[18] Inskrypcja została odczytana w2006 r. dzięki pomocy prof. Jurija Bobrowa z Petersburga, który również zgodził się z przypuszczeniem, że pomnik wystawili pozostali w Nysie Rosjanie, którzy po zakończeniu wojny nie powrócili do Rosji z powodu rewolucji.
[19] Według relacji Waltera Gatzka z Essen: Samobójstwo narzeczonych pamiętam bardzo dobrze. On, cierpiał z powodu ciężkiego obrażenia, jakiego doznał w czasie I wojny światowej. Odniósł bardzo ciężkie obrażenie głowy. Jako osłonę rany zastosowano srebrną płytkę, przez którą cierpiał młody podporucznik na straszne bóle głowy, jak i zaniki pamięci. Stało się to przyczyną samobójstwa obojga narzeczonych. [w:] Jugenderinnerungen an Neisse - ein Spaziergang in die Vergangenheit .„Neisser Heimatblatt” Nr 203, s. 23.
[20] Dz.U. z 1933 r. Nr 39, poz. 311, z 1959 r. Nr 11, poz.62, z 1998 r. Nr 106, poz. 668, z 2002 r. Nr 113, poz. 984, z 2005 r. Nr 169, poz. 1420, Nr 175, poz. 1462, z 2006 r. Nr 144, poz.1041.


Źródło: Edward Hałajko - "Nyskie cmentarze historyczne" w: "Historia lokalna na przykładzie ziemi nyskiej", Nysa, 2014, str. 134. Link do części 2/2: http://powiat.nysa.pl/fil...a/czesc%202.pdf

[maciek]

Dodam od siebie, że na cmentarzu pochowanych jest także prawie 400 żołnierzy niemieckich z okresu II Wojny Światowej. Do dzisiaj zachowały się jedynie dwa nagrobki wykonane z piaskowca.

[ralf]

Zamieszczam fotografię, która została zrobiona w 1943 roku w górnej części cmentarza garnizonowego przy ul. Krasickiego. Widać na nim wartę honorową w Dniu Pamięci Bohaterów (Heldengedenktag), który obchodzono w marcu. Wygląda, że zdjęcie przedstawia kwaterę żołnierzy niemieckich, o których wspomniał wyżej Maciek, poległych w okresie II w.ś.

Fotografia pochodzi z aktualnej oferty aukcyjnej pod linkiem: https://www.ebay.de/itm/E...sQAAOSw8AhaTN49

---

1943 rok.jpg

Plik ściągnięto 69 raz(y) 172,24 KB

[ralf]

Na dawnym cmentarzu przy ul. Krasickiego, w okolicy stojącego tam do dziś pomnika wystawionego ze środków byłych rosyjskich jeńców wojennych obozu jenieckiego w Nysie i upamiętniającego ofiary I wojny światowej, został odnaleziony fragment dużej kamiennej płyty z częściowo zachowaną inskrypcją cyrylicą. Grubość płyty wynosi ok. 12 cm, a wysokość znajdujących się na niej liter (małych) to ok. 4,5 cm. Wiadomym jest, że pomnik został kiedyś uszkodzony - zwalono szczytową część krzyża. Jego fragmenty do dziś leżą przy pomniku. Możliwe, że podobny los spotkał znajdującą się na jego przodzie płytę z inskrypcją i że to właśnie jej fragment aktualnie odnaleziono.

---

Fragment płyty na cmentarzu przy ul. Krasickiego. Zdjęcie zrobiono w dniu 19 lutego 2018 roku [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 50 raz(y) 3,22 MB

[ralf]

Udało się odnaleźć kolejny fragment tablicy inskrypcyjnej, o której mowa w poprzednim poście. Wysokość małych liter - 4,5 cm a wysokość dużej („P”) - 5,5 cm.

---

(zdj.1) Dzień 25.II.2024. Fragment tablicy inskrypcyjnej z pomnika na cmentarzu garnizonowym przy ul. Krasickiego [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 11 raz(y) 3,83 MB

(zdj.2) Dzień 25.II.2024. Fragment tablicy inskrypcyjnej z pomnika na cmentarzu garnizonowym przy ul. Krasickiego [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 10 raz(y) 2,87 MB

(zdj.3) Dzień 25.II.2024. Fragment tablicy inskrypcyjnej z pomnika na cmentarzu garnizonowym przy ul. Krasickiego [fot. ralf].jpg

Plik ściągnięto 5 raz(y) 2,64 MB