Forum Historii Nysy

[ralf]

Od dawnych czasów istniał zwyczaj nadawania nazw ulicom i placom w miastach, aby ułatwić ludziom poruszanie się po nich. Via sacra w Rzymie, wzdłuż której procesje i pochody triumfalne podążały na Kapitol, do miejskiego sanktuarium, jest znana od czasów starożytnych. Czasami nazwy ulic stawały się swoistymi punktami orientacyjnymi miast, jak na przykład ulica Unter den Linden w Berlinie, Hochstrasse w Kolonii, Königsallee w Düsseldorfie czy Schweidnitzer w dawnej stolicy prowincji dolnośląskiej, czyli we Wrocławiu (Breslau). Dopiero w Stanach Zjednoczonych Ameryki intensywny rozwój miast spowodował, że zrezygnowano z nazw ulic na rzecz przydzielenia im numerów. W Niemczech jedynym tego typu miastem jest Mannheim, zbudowane na kształt szachownicy, które kiedyś nie miało nazw ulic, a kwartały z domami oznaczano właśnie za pomocą liter i cyfr. Jednak w miastach, gdzie ulicom i placom nadawano nazwy wyrazowe, uważny turysta mógł czasem odczytać z nich sporą część historii takiego miasta. Tak było również w Nysie.

Nie każdy wie o tym, że nadawanie nazw ulicom w celu utrzymania porządku publicznego leżało w gestii policji. W miastach z policją państwową prowadziło to czasem do nieporozumień z lokalną administracją miejską. Dotyczyło to sytuacji kiedy próbowano nazywać ulice nazwiskami osób politycznie kontrowersyjnych. W Nysie, gdzie policja podlegała władzom miejskim, osiągnięto porozumienie, zgodnie z którym administracja policji w razie potrzeby konsultowała się z magistratem, uwzględniając jego propozycje.

Nazwy ulic w Nysie początkowo odzwierciedlały jej przeszłość, jako kościelnej rezydencji z licznymi klasztorami. Władcy biskupi zostali upamiętnieni przez ulicę Bischofstrasse (ob. Biskupa Jarosława), prawdopodobnie najbardziej wyróżniającą się ulicę w starej Nysie, która stanowiła połączenie między siedzibą biskupią a głównym kościołem miasta (pw. św. Jakuba), który często zastępował wrocławską archikatedrę (Breslauer Dom) jako miejsce biskupiego pontyfikału. Na południowym końcu tej ulicy znajdował się zamek (dwór) biskupi. Ulica aż do 1945 r. zachowywała swój stary charakter – jej pierzeje tworzyły niemal nieprzerwany szereg okazałych domów z dwuspadowymi dachami.

Ulica Jesuitenstrasse (Grodzka) prowadziła do kościoła jezuitów, którego kolegium zostało założone w 1624 roku przez biskupa arcyksięcia o nazwisku Karl von Österreich, z zamiarem przekształcenia go w uniwersytet. Przedwczesna śmierć założyciela udaremniła ten plan. Ulica Brüderstrasse (Bracka) została nazwana na cześć klasztoru Braci Mniejszych, który znajdował się poza murami miejskimi, przed Bramą Bracką i który został po raz pierwszy wspomniany w 1280 roku, następnie w 1428 roku zniszczony przez husytów i w 1524 roku odbudowany. Potem od siedzib innych klasztorów powstały nazwy innych ulic, jak np. Dominikanergasse (Mieleckiego) we Friedrichstadt, znajdująca się w pobliżu kościoła św. Dominika, czyli dawnego kościoła klasztornego dominikanów. Tradycja ta była kontynuowana w nowszych czasach w przypadku ulicy Franziskanerweg (Franciszkańska), która biegnie obok klasztoru franciszkanów przy Rochusallee (al. Wojska Polskiego) do Mährengasse oraz w przypadku ulicy Heiligkreuzstrasse (Rodziewiczówny) na południu Nysy, gdzie znajdował się Dom Misyjny Świętego Krzyża (Missionshaus Heiligkreuz).

Sąsiednim ulicom nazwy nadawały również kościoły. Na przykład ulica Peterstrasse (św. Piotra) przypomina nam, że na jej zachodnim krańcu stał kiedyś kościół św. Piotra, zbudowany w 1434 r., będący od 1622 r. własnością Krzyżowców, którzy zburzyli go, gdy budowali swój nowy kościół klasztorny przy Brüderstrasse około 1730 roku. Ulica Josephstrasse (Miarki) wzięła swoją nazwę od szpitala św. Józefa, który został założony w 1341 roku w miejscu, gdzie potem znajdował się browar miejski. Szpital ten służył do zakwaterowania oraz opieki nad mieszkańcami niezdolnymi do pracy. Kilkukrotnie nadawano również nazwy ulicom upamiętniającym kościoły, które kiedyś znajdowały się w pobliżu, ale które już nie istniały. Na przykład ulica Marienstrasse oznaczała miejsce kościoła św. Marii w Różach (St. Maria in rosis), który pierwotnie należał do Krzyżowców, a później do Franciszkanów i w którym czczono obraz Matki Bożej. Został on zniszczony w 1741 r. wraz z pozostałościami Starego Miasta, gdy zbliżali się Prusacy. W pobliżu Nikolaitorweg (Toruńska) znajdował się kościół św. Mikołaja, który od 1663 do 1770 roku służył jako kościół kuracyjny Starego Miasta i został zburzony podczas budowy nowej twierdzy przez Fryderyka Wielkiego. Niedaleko Katharinenstrasse (Partyzantów), w miejscu budynku poczty głównej, znajdował się z kolei kościół św. Katarzyny, który po raz pierwszy był wzmiankowany w 1401 roku jako kościół cmentarny, ale został zburzony w 1663 roku podczas budowy twierdzy.

Również mieszczańskość znalazła swoje odzwierciedlenie w nazwach ulic śródmieścia. Jak we wszystkich śląskich miastach, centrum miasta stanowił Ring. Nazwa ta nie odnosi się do okrągłego placu (niem. Ring = pl. koło), ale pochodzi od słowiańskiego słowa rynek (targ). Poszczególne części Rynku były przeznaczone do wystawiania określonych towarów, np. masła – Buttermarkt (Targ Maślany), czy ryb – Fischmarkt (Targ Rybny). To samo dotyczyło niektórych ulic, takich jak: Pilzgasse (Grzybowa, Pilz=grzyb), Haferstrasse (Siemiradzkiego, Hafer=owies) i Salzring (Rynek Solny, Salz=sól). To ostatnie miejsce pierwotnie nazywało się Kobelschwanz (Kobel=rumak) i mogło służyć jako targ koni oraz bydła. Ulica o nazwie Tuchstrasse (Sukiennicza), która przecinała na pół blok śródrynkowy, przypominała o znajdujących się wzdłuż niej komorach sukienników, w których rozkładano sukno na sprzedaż i które były wzmiankowane już w 1302 roku. Pewne ulice zostały nazwane na cześć rzemieślników, którzy przy nich mieszkali, na przykład Töpferstrasse (Garncarska) i Töpfermarkt (Rynek Garncarski) – garncarze, Weberstrasse (Tkacka) – tkacze i Schmiedebrücke (Kowalska) – kowale, przy czym wyraz Brücke nie oznaczał mostu, tylko ulicę wybrukowaną kamieniami, w przeciwieństwie do innych ulic, które w średniowieczu były w większości niebrukowane. Ulicę o nazwie Kramerstrasse (Kramarska) zamieszkiwali drobni handlarze (kramarze), w przeciwieństwie do hurtowników (Reichskrämern), którzy mieli swoje komory w Rynku i o których wzmiankowano już w 1299 roku.

Dopiero stosunkowo późno, bo w XVIII wieku, pojawił się zwyczaj honorowania pamięci mężczyzn i kobiet zasłużonych dla kraju i społeczności poprzez nadawanie ulicom i placom nazw nawiązujących do ich nazwisk. Ten rodzaj nazewnictwa stał się szczególnie powszechny. Jednak w wielu przypadkach ludność nie wiedziała, kim była dana osoba, więc niektóre administracje miejskie, na przykład we Wrocławiu, w połączeniu z tablicami ulicznymi zaczęły dodatkowo montować tabliczki, na których krótko opisywano taką osobę.

W Nysie, podobnie jak w innych miastach, pierwszymi osobami, które brano pod uwagę byli władcy, a zatem biskupi wrocławscy, którzy oddali szczególne zasługi swojemu miastu rezydencjalnemu. Na ich czele stał założyciel Nysy – biskup Lorenz von Breslau (1207-1232), pod którego rządami przeprowadzono zgodnie z planem niemiecką kolonizację kasztelanii otmuchowskiej, należącej do biskupstwa wrocławskiego. W 1923 roku, w którym miasto obchodziło swoje 700-lecie, ulica biegnąca obok stadionu, którą planowano zabudować reprezentacyjnymi budynkami użyteczności publicznej, otrzymała imię właśnie założyciela miasta Bischof-Lorenz-Strasse (Kraszewskiego). Inne ulice nazwane imionami biskupów wrocławskich znajdowały się obok Stawu Łódkowego (Gondelteich): Promnitzstrasse (Słowackiego) upamiętniała biskupa Balthasara von Promnitza (1540-1562). Za jego panowania w 1542 roku Nysę nawiedził poważny pożar, który znacznie uszkodził m.in. kościół św. Jakuba. Biskup ten kazał go odnowić i wykonać nowe organy. W 1555 r. podarował Radzie Miejskiej założoną przez siebie drukarnię, a w 1561 r. zbudował młyn (Bischofmühle). Został pochowany w kościele św. Jakuba. Ulica Gerstmannstrasse (Sienkiewicza) jest poświęcona pamięci biskupa Martina von Gerstmanna (1574–1585), który był pierwszym biskupem po reformacji, który z zapałem podjął się reformy kościelnej. To on wybudował chór mieszczański w kościele św. Jakuba i sam został tam pochowany. Ulica Jerinstrasse (Fałata) pielęgnowała pamięć po biskupie Andreasie von Jerin (1585-1596), który pochodził ze Szwabii. W Nysie przy Bischofstrasse zbudował internat dla uczących się, wyżej urodzonych chłopców, zwany „Andreashaus”, ozdobiony pięknym renesansowym portalem. Jerin został pochowany w katedrze we Wrocławiu.

Trzech księży zostało uznanych za godnych uhonorowania ich nazwiskami ulic. Ulica Scheinerstrasse (Moniuszki) została nazwana na cześć jezuity Christopha Scheinera, który został mianowany przez biskupa arcyksięcia Karola pierwszym przeorem Nyskiego Kolegium. Zasłynął jako astronom i matematyk. W 1611 roku, niezależnie od Galileusza, odkrył plamy słoneczne i opisał znaczenie soczewki w akomodacji oka (tzw. eksperyment Scheinera). Był również wynalazcą pantografu. Zmarł w Nysie w 1650 roku i został pochowany w krypcie kościoła jezuickiego. Ulica Pedewitzstrasse (Żeromskiego) upamiętniała nyskiego ksiądza Johannesa Felixa Pedewitza (1679-1705). Pochodził z Głogowa (Gross-Glogau) i studiował w Collegium Germanicum w Rzymie. Potem został mianowany proboszczem parafii św. Jakuba w Nysie, gdzie pracował z pożytkiem przez 26 lat „jako człowiek o wysokim poczuciu obowiązku, uczciwym charakterze i wzorowym kapłańskim sposobie życia” (A. Müller). Można go uznać za ojca nyskiej historiografii. Jego „Historia ecclesiastica”, wraz z wieloma innymi pismami, jest jednym z najważniejszych źródeł do historii Nysy. Jego szczególną zasługą było założenie bardzo znaczącej biblioteki parafialnej, którą potem wywieziono do Wrocławia i połączono z tamtejszą biblioteką diecezjalną. Ulica Plothostrasse (Brodzińskiego) otrzymała swoją nazwę po nyskim proboszczu – August Wilhelm von Plotho (1824-1840), któremu gmina miejska zawdzięcza własność tego terenu.

Oczywiście, po tym jak miasto Nysa stało się pruskie w 1741 r., uhonorowało również nowych, pruskich władców, nazywając ich imionami swoje ulice. Fryderyk II Wielki założył na lewym brzegu Nysy Kłodzkiej miasto nazwane Friedrichstadt (Radoszyn), które miało pomieścić liczne nowe budynki wojskowe. Ulica prowadząca od Mostu Berlińskiego do Fortu Prusy, została również nazwana na jego cześć – Königstrasse (Kościuszki). Przy tej samej ulicy stała stara Apteka Górska (Berg-Apotheke), w której budynku król zatrzymywał się podczas swoich częstych wizyt w Nysie. Wąska uliczka, która znajdowała się z boku apteki nosiła nazwę Apothekergasse (Własta).

Ponadto ulice w Nysie zostały nazwane na cześć królów z dynastii Hohenzollernów oraz ich żon, a niektóre z nich na pamiątkę ich wizyt. Tak więc istniały Friedrichstrasse (Matejki), Wilhelmstrasse (Królowej Jadwigi), Luisenplatz (pl. Kilińskiego), Viktoriaplatz (plac Kopernika), Friedrich-Wilhelm-Platz – duży plac paradny garnizonu (zwany w skrócie Wilhelmsplatz), a także Hohenzollernstrasse (Wyspiańskiego). Można zauważyć, że w przypadku Friedrichstrasse i Wilhelmstrasse miało się do czynienia z ulicami mało atrakcyjnymi. Należy jednak pamiętać, że miasto się wtedy nie rozrastało poza pas umocnień bastionowych, więc nie powstawały żadne nowe, okazałe, atrakcyjne ulice. Można było jedynie zmienić stare nazwy istniejących już ulic na nowe. Friedrichstrasse i Wilhelmstrasse nazywały się wcześniej Obere und Untere Hundsgasse.

Ulice Winterfeldtstrasse (Marcinkowskiego), Dieskaustrasse (Krakowska), Clausewitzstrasse (Kadłubka) i Pionierstrasse (Pionierów) nazwano na cześć jednostek wojskowych, które stacjonowały w Nysie i stanowiły część imponującego, nyskiego garnizonu. Inne z kolei ulice nazwano na cześć pruskich przywódców wojskowych i mężów stanu: Blücherstrasse (Dąbrowskiego), Steinstrasse (Gierczak), Bismarckstrasse (Drzymały) i Moltkestrasse (Bema). Aby uhonorować sędziwego dowódcę wojskowego i prezydenta Rzeszy Paula von Hindenburga, ulica, którą pierwotnie nazwano Kronprinzenstrasse (tłum. Księcia Koronnego, ob. Bohaterów Warszawy) musiała zmienić nazwę na Hindenburgstrasse. Szczególny lokalny charakter miała Woyrsch-Allee (Neissedamm, ob. Szlak Chrobrego), którą nazwano na cześć dowódcy śląskiego Korpusu Landwehry feldmarszałka Remusa von Woyrscha (1847-1920), który spędził kilka lat w Nysie jako dowódca 12. dywizji i był honorowym obywatelem tego miasta.

Na zakończenie należy wspomnieć o ulicach, którym nazwy nadano na cześć ludzi mających szczególne, osobiste powiązania z Nysą. Ulica Adlersfeldstrasse (Forteczna) została nazwana na cześć burmistrza Nysy, tajnego radcy rejencyjnego von Adlersfelda, który w latach 1834-1848, czyli w burzliwym politycznie okresie, umiejętnie i rozważnie zarządzał miastem. Ulica Johann-Apfeld-Strasse (Prądzyńskiego) na terenie dzielnicy Obermährengasse przypominała o mistrzu murarskim – Johann Apfeld (1843-1910), który budował domy przy Gartenstrasse (ul. Ogrodowa), a w swoim testamencie przekazał miastu bogate legaty, w tym 10000 marek na projekt promenad. Eichendorffplatz (pl. Sikorskiego) oraz Eichendorffstrasse (ob. Głowackiego, dawniej Mittelstrasse) czciły pamięć po poecie o nazwisku Joseph von Eichendorff, który zmarł w 1857 r. w Nysie i został pochowany na cmentarzu Jerozolimskim. Dom w którym zmarł, znajdujący się niegdyś przy Eichendorffplatz został przekształcony w Muzeum Niemieckie Eichendorffa, ale nie przetrwał II wojny światowej. Stojący obok pomnik poety, odsłonięty w 1883 r., został zaprojektowany przez Ernsta Seegera.

Ulica Entzmannstrasse była poświęcona pamięci książęco-biskupiego radcy rejencyjnego Heinricha Entzmanna, który zmarł w Nysie w 1708 roku i zapisał miastu swój znaczny majątek na cele charytatywne i pobożnościowe, które miały na beneficjentów korzystny wpływ (potrzebujące rodziny mieszczańskie, studenci, wdowy), aż do inflacji w 1923 roku. Muzeum w Nysie posiadało malowany wizerunek Entzmanna, a jego marmurowy nagrobek znajdował się przy wejściu do baptysterium kościoła św. Jakuba.

Ulica Dr. Goldammerstrasse (Sucharskiego) upamiętniała znanego lekarza, który zmarł w Nysie w 1891 roku w wieku 73 lat po wielu latach praktyki i został pochowany na cmentarzu w Rochusie. Jego nagrobek głosił: „Pamięć o tym szlachetnym, bezinteresownym, zawsze pomocnym filantropie nigdy nie zgaśnie w sercach jego wdzięcznych współmieszkańców”.

Znajdującą się przy remizie strażackiej ulicę Hellmannstrasse (Norwida) nazwano na cześć Johannesa Hellmanna, syndyka miejskiego, który przez parę dziesięcioleci służył miastu. Wniósł szczególny wkład w rozwój ochotniczej straży pożarnej i założenie Śląskiego Prowincyjnego Związku Straży Pożarnej, któremu przewodniczył jeszcze po przejściu na emeryturę. To głównie dzięki jego inicjatywie powstało w 1897 r. Nyskie Towarzystwo Sztuki i Starożytności (Neisser Kunst- und Altertumsverein) i związane z nim lokalne muzeum. Na nagrobku Hellmanna widnieje dedykacja: „Ojcu śląskiej straży pożarnej!”.

Ulica Kastnerstrasse (Stwosza) czci pamięć zasłużonego mistrza nowoczesnej nyskiej historiografii, profesora Augusta Kastnera, nauczyciela w Carolinum, który zmarł w Nysie w 1872 roku i został pochowany w Rochusie. Nie sposób pominąć jego licznych dzieł i pism dotyczących historii miasta Nysy, z których część nie została do dziś wydrukowana (były przechowywane w archiwum miejskim), w tym 53 tomy z ekscerptami. Niestety, te niezastąpione skarby należy uznać za utracone w wyniku wojny.

Ulica Kochstrasse (Armii Krajowej) nosi imię dyrektora sądu powiatowego Christiana Friedricha Kocha, który zmarł w Nysie w 1872 roku. Wśród jego licznych pism prawniczych wyróżnia się duży, czterotomowy komentarz do pruskiego, powszechnego prawa krajowego, który przyniósł mu przydomek „Landrechtskoch”. Został on pochowany na cmentarzu ewangelickim w Rochusie.

Ulica Kutzenstrasse (Mostowa) przy dawnym ewangelickim kościele garnizonowym nosiła imię bardzo zasłużonego nadburmistrza Eduarda Kutzena, który kierował administracją miejską w okresie lat 1847-1874. Za jego kadencji wybudowano gazownię miejską i przeniesiono do Nysy Szkołę Wojenną. Zawdzięczamy mu również zachowanie alei lipowej przy Rochusallee (al. Wojska Polskiego) w Rochusie, która w 1866 r. została przeznaczona do wycinki w związku z zagrożeniem wojennym. Grób Kutzena znajduje się na cmentarzu katolickim w Rochusie.

Ulica Pohlstrasse (Pola) miała na celu uhonorowanie długoletniego szefa miejskiego wydziału budowlanego, mistrza murarskiego i radnego miejskiego Floriana Pohla. Jego głównym dziełem, prócz budowy rzeźni i założenia promenad, była realizacja miejskiego systemu kanalizacyjnego. Zbudował pierwsze domy przy Kochstrasse i Pohlstrasse oraz założył sanatorium „Rochusbad” na terenie przedmieścia Rochus. Pohl zmarł w 1895 roku, a jego czcigodną postać z długą, białą brodą autor tego artykułu (tj. Max Warmbrunn) wciąż dobrze pamiętał.

Ulica Radloffskystrasse (Skłodowskiej) upamiętniała lojalnego nysanina, kupca Josefa Radloffsky’ego. Był on właścicielem sklepu z artykułami kolonialnymi przy pl. Kościelnym (Kirchstrasse) i przez wiele lat przewodniczącym rady miejskiej. Dzięki dużej pracowitości zgromadził pokaźny majątek, który w testamencie zapisał miastu Nysa (zmarł nie będąc żonatym). Oprócz znacznego kapitału, który został przeznaczony na wsparcie dla ubogich służących, majątek zawierał cenne dzieła sztuki, w szczególności wspaniałe stare meble i cenną kolekcję miedziorytów, które były ozdobą nyskiego muzeum i pięknym świadectwem uznania dla zmarłego za rozumienie sztuki. Rada miasta nadała mu tytuł honorowego obywatela. Zmarł ok. 1910 roku w wieku 90 lat i został pochowany na cmentarzu jerozolimskim.

Ulica Steensenstrasse (Szymanowskiego) została nazwana na cześć gubernatora twierdzy Nysa podczas oblężenia w 1807 roku, generała porucznika von Steensena, który z pochodzenia był Duńczykiem. W czasie wspomnianego oblężenia miał już 71 lat i pomimo, że cierpiał na ciężką podagrę, z honorem wykonywał wówczas swoje obowiązki.

Ulica von Steubenstrasse (Prusa) czciła pamięć pruskiego generała Friedricha Wilhelma von Steubena (1730-1794), organizatora armii w północnoamerykańskiej wojnie o niepodległość, który spędził część swojej młodości w Nysie i był uczniem tamtejszego Carolinum.

Ulica Zastrastrasse (Orkana), która znajduje się obok stadionu miejskiego i szkoły niegdyś o tej samej nazwie, zawdzięcza swoją nazwę dyrektorowi gimnazjum Carolinum, dr Juliuszowi Zastrze. Prowadził on szkołę od 1848 do 1885 roku i jako przyjaciel Josepha von Eichendorffa pisał również wiersze, z których część w humorystyczny sposób odnosiła się do wydarzeń z historii Nysy. Jako nauczyciel wywarł głęboki i trwały wpływ na swoich uczniów, którzy, jak autor często doświadczał, mówili o swoim starym nauczycielu z wielką czcią, podziwem i wdzięcznością. Jego sylwetkę można było zobaczyć na płaskorzeźbie z brązu, znajdującej się na cokole pomnika Fryderyka III w Nysie.

Serię zasłużonych ludzi z Nysy zamyka kupiec Johann Baptist Zerboni, od którego nazwiska pochodzi nazwa ulicy Zerbonistrasse (ul. Szopena). Był on właścicielem okazałej kamienicy przy Targu Maślanym (Buttermarkt) w Rynku, którą zdobił piękny portal z 1603 r. i dodana później figura patrycjusza (patrz: kamienica „Pod Patrycjuszem”). W 1828 r. Zerboni założył instytut edukacyjny dla katolickich sierot, nazwany jego imieniem, z kapitałem 49.000 talarów, który początkowo (od 1836 r.) mieścił się w budynku na rogu ul. Matejki (Friedrichstrasse) i ul. św. Piotra (Peterstrasse), aż w 1910 r. znalazł siedzibę w nowym budynku obok remizy strażackiej. Zerboni zmarł w 1833 roku. Jego dzieło zostało zniszczone przez inflację w 1923 roku.

Ostatni spis nazw ulic sprzed końca II wojny światowej zawierał nie mniej niż 170 pozycji. W związku z tym w artykule przedstawiono jedynie te nazwy, które miały szczególne znaczenie historyczne i lokalne.

Na podstawie: dr Max Warmbrunn, „Neisser Strassennamen” [w:] „Neisser Heimatblatt”, 1957 r.
Tłumaczenie i opracowanie: ralf